Poświęcenie to gest, który we wszystkich kulturach i epokach otaczany był wielkim szacunkiem. Motyw osobistego wyrzeczenia dla wyższej sprawy bądź innych ludzi urasta w literaturze do rangi bohaterstwa. Często rozumiane jako ofiara z własnego życia, nie zawsze oznacza śmierć. Poświęcić można się bowiem czemuś - całkowicie oddać spełnianiu konkretnej idei.
Poświęcenie najłatwiej zdefiniować jako zdolność do poniesienia ofiary na rzecz idei. Takową może być zarówno wyższa sprawa (religia, wolność, ojczyzna), jak też inni ludzie.
Poświęcenie najczęściej kojarzy się z heroicznym gestem oddania życia na ołtarzu słusznej sprawy. Postać bohatera składającego najwyższą ofiarę z siebie samego jest znany praktycznie od zarania literatury. Możemy go wręcz nazwać archetypem - przekazywanym z pokolenia na pokolenie wzorcem zachowań.
Literatura zna jednak inne formy poświęcenia. Jest nią choćby wyrzeczenie - świadoma rezygnacja z czegoś istotnego dla jednostki na rzecz wyższej idei. Bohater literacki może poświęcić pieniądze, zdrowie czy nawet miłość dla czegoś, co uważa za ważniejsze od jego osobistego szczęścia.
Poświęcić można się również czemuś. Złożenie ofiary z własnego życia polega wtedy na całkowitym oddaniu idei, podporządkowaniu jej każdego elementu swojego bytu. Taka postawa charakteryzuje literackich idealistów: świętych, filozofów, wyznawców idei prometeizmu.
Literatura ukazuje poświęcenie jako postawę szlachetną, godną szacunku i naśladowania. Zarazem podkreśla wagę poświęcenia z punktu widzenia jednostki - zrezygnowania z siebie dla dobra tego, co uważane jest za słuszne.
Mitologie wielu ludów znają motyw poświęcenia, nie tylko pośród śmiertelników. W wierzeniach starożytnej Grecji odnajdziemy postać Prometeusza, który staje przeciw bogom dla dobra ludzkości i zostaje za to ukarany przykuciem do skał Kaukazu. Pośród bohaterów „Iliady” wyróżnia się Hektor - książę trojański podejmując nierówną walkę z Achillesem, by ocalić honor mieszkańców Troi.
Mieszkańcy krain północy znali za to opowieść o Odynie, który poświęcił swoje oko dla zdobycia mądrości i trzy dni wisiał na drzewie świata Yggdrasill, żeby poznać tajemnice run.
Z kolei południowoamerykański bóg-wąż Quetzalcoatl złożył ofiarę sam z siebie, by ludzkość mogła odrodzić się w kolejnym wielkim cyklu narodzin i zniszczenia świata.
W Biblii można znaleźć kilka przykładów motywu poświęcenia. Jedną z najbardziej dramatycznych chwil Starego Testamentu jest moment ofiary z Izaaka. Oto Abraham, jeden z patriarchów, musi złożyć swojego ukochanego syna w ofierze Bogu jako ostateczny dowód oddania. Abraham poświęca wszystko, co było mu drogie jako człowiekowi, ponieważ wierzy w dane mu przez Jahwe słowo. Nie zawodzi się - Izaaka zostaje oszczędzony, a patriarcha daje początek Ludowi Wybranemu.
Najważniejszym poświęceniem Biblii jest jednak ofiara Chrystusa na krzyżu. Oto Syn Boży przychodzi do człowieka jako Zbawiciel - obiecany wyzwoliciel z niewoli grzechu. Zostaje jednak haniebnie zabity, a jego śmierć stanowi ofiarę przebłagalną za zbawienie ludzkości.
Dzielny hrabia Roland zginął podczas zasadzki w wąwozie Roncevaux, dowodząc strażą tylną wojsk Karola Wielkiego. Krewny samego cesarza mógł ratować własne życie, wzywając na pomoc główne siły Francuzów. Nie zrobił tego jednak, nim losy bitwy zostały przesądzone. Kwestią nadrzędną pozostawał dla Rolanda honor - skoro hrabia nie zdecydował się wezwać pomocy na początku starcia, musiał poradzić sobie sam lub zginąć.
Roland poświęcił się w imię rycerskiego etosu - zbioru zasad wyznaczających sposób postępowania rycerzy. Wyższa idea, jaką oddawały, była ważniejsza od życia szlachetnego wojownika.
Oświeceniowy utwór „księcia poetów polskich” chwali miłość do ojczyzny, ukazując ją jako uświęcającą każde poświęcenie.
Krasicki ukazuje fizyczne i materialne ofiary poniesione w imię Polski jako coś chwalebnego. Poeta podkreśla bowiem szlachetność bezinteresownego poświęcenia dla celu wyższego, jakim jest ojczyzna.
Wieszcz na łamach dzieła podejmuje problematykę dozwolonych sposobów walki o wyzwolenie ojczyzny. Ukazuje dramat człowieka poświęcającego nie tylko własne szczęście i życie, ale również honor w celu pokonania silniejszego wroga.
Walter Alf, przybierając miano Konrada Wallenroda, podejmuje z Zakonem Krzyżackim niehonorową walkę. Korzysta ze zdrady i kłamstwa na rzecz ratowania Litwy. Będąc rycerzem, przeżywa wewnętrzne rozdarcie - odrzucenie ideałów dla wyższego celu. Prócz honoru Walter poświęca również miłość pięknej Aldony i szczęście u jej boku. Ona zaś poświęca życie dla bliskości z mężem, dając zamknąć się w wieży jako pustelnica.
Postawa Konrada Wallenroda da początek całemu typowi bohatera romantycznego, który z pobudek patriotycznych będzie w stanie poświęcić honor i miłość. Od jego imienia archetyp ten nazywamy wallenrodycznym.
Bohaterowie Sienkiewicza wielokrotnie ponoszą ofiary w imię ojczyzny. Poświęcają swoje prywatne sprawy oraz ryzykują życie dla dobra wspólnego, co stanowi wzór do naśladowania dla polskiego czytelnika.
Jan Skrzetuski przystępuje do walki z siłami Chmielnickiego, mimo iż porwano porwania Heleny przez Bohuna. Ojczyzna okazuje się ważniejsza nawet od miłości.
Andrzej Kmicic początkowo musi uczyć się poświęcenia dla wyższych celów. By zasłużyć na miłość Oleńki, postanawia odpokutować dawne winy i poświęca się sprawie patriotycznej. Poświęcenie jest tu więc drogą ku uszlachetnieniu.
Z kolei Wołodyjowski ofiarowuje własne życie za ojczyznę, wysadzając się razem z Ketlingiem podczas oblężenia Kamieńca Podolskiego.
Tomasz Judym to przykład idealisty, człowieka chcącego pomagać innym dzięki swoim talentom. Bezkompromisowość w tym postanowieniu wyrzuca go poza nawias establishmentu, skazując na marginalizację jako lekarza. Widząc przy tym ogrom cierpienia, nie uważa za uczciwe dążenie do osobistego szczęścia. Dlatego porzuca ukochaną, by móc całkowicie oddać się swojej misji. Składa tym samym ofiarę ze swojego szczęścia i miłości, poświęcając ideom pozytywistycznym.
Podejście Judyma to przykład prometeizmu - poświęcenia jednostki w imię walki o dobro ludzkości.
W pieśni I Brygady Legionów Polskich motyw poświęcenia jest mocno wyeksponowany. Legiony zostają wręcz nazwane „ofiarnym stosem”, na który członkowie brygady rzucają swoje życie.
Robią to dla idei, którą jest wolna Polska. Oddają dla niej najlepsze lata życia, a nawet krew. Podmiot zbiorowy podkreśla przy tym wiarę w powodzenie ich misji, która wychodziła naprzeciw nieprzychylnej większości Polaków.
Pokolenie Zośki, Alka i Rudego poświęciło wiele dla niepodległości Polski. Bezkompromisowa postawa chłopców, którzy ryzykują życie w walce z niemieckim okupantem, jest w książce stawiana za wzór do naśladowania.
Bohaterowie nie poświęcają się jednak tylko wielkim ideom. Akcja pod Arsenałem jest dowodem wielkiej przyjaźni, dla której najwyższą ofiarę składa Alek.
W obliczu epidemii dżumy mieszkańcy Oranu przejawiają różne postawy. Główny bohater powieści, doktor Rieux, postanawia poświęcić wszystkie siły bezkompromisowej walce o ocalenie miasta. Chociaż osobiście przeżywa tragedię żony, współczucie i obowiązek nakazuje mu zepchnąć osobiste problemy na dalszy plan.
Postawa Rieux to kolejny przykład prometeizmu - poświęcenia jednostki w imię dobrobytu całej ludzkości.