Motyw prometejski pojawia się w literaturze różnych epok. Jest to postawa etyczna, która zakłada poświęcenie jednostki dla dobra ogółu. Przykłady prometeizmu odnaleźć można przede wszystkim w literaturze romantycznej.
Prometeizm – znaczenieGeneza motywuPrometeizm w literaturze
Prometeizm – znaczenie
Prometeizm wyraża się w sposobie zachowania bohatera, który decyduje się na to, by swoje życie podporządkować przede wszystkim działaniom dla dobra określonych społeczności lub całej ludzkości. Postawa ta związana jest z pełną dobrowolnością i bezinteresownością, choć bardzo trudno jest ocenić działania bohatera, który kieruje się tego rodzaju wartościami. Bohater prometejski jest bardzo często indywidualistą, który neguje prawa natury i gotowy jest na to, by buntować się przeciwko Bogu. Dąży on do swojego celu konsekwentnie, co często wiąże się z cierpieniem i samotnością.
Geneza motywu
Motyw prometejski wywodzi się z mitu o Prometeuszu. Był to jeden z tytanów, syn Japeta oraz Klimene. Zdecydował się on na stworzenie człowieka z gliny i łez. By tchnąć w swój twór duszę, zdecydował się na kradzież boskiego ognia z rydwanu Heliosa. Mimo, że Prometeusz starał się dbać o istotę, którą stworzył, człowiek był bardzo słaby. Prometeusz zdecydował się na to, by ukraść ogień i obdarować nimi stworzoną przez siebie ludzkość, by ta mogła się rozwijać.
Tytan przeciwstawił się tym samym woli Zeusa. Władca Olimpu wychodził z założenia, iż władza nad ogniem jest przywilejem jedynie boskim. Po podarowaniu ludziom ognia Prometeusz zaopiekował się nimi – uczył ich sztuki rzemiosła, rolnictwa, czytania, pisania i władzy nad siłami przyrody. Zeus z niepokojem przyglądał się staraniom Prometeusza – uważał on, że człowiek może przynieść wiele szkody. Miał w pamięci starcia z gigantami i sądził, iż wszystkie istoty ziemskie są niebezpieczne. Ukarał Prometeusza za jego czyn – kazał przykuć go do ścian Kaukazu. Uwięzionego Prometeusza codziennie nawiedzał orzeł (lub sęp, według innych przekazów) i wyjadał jego wątrobę, która codziennie odrastała.
Prometeizm w literaturze
W literaturze postawę prometejską wyraża wielu bohaterów. Za sprawą cech postaci prometejskiej najwięcej przykładów odnaleźć można w dziełach romantycznych, jednak prometeizm pojawia się również w utworach epok późniejszych. Historia Prometeusza doczekała się również kilku rozwinięć, jakie w formie utworów dramatycznych powstawały od czasów starożytnych (np. tragedia Ajschylosa pt. „Prometeusz skowany”. Mit o Prometeuszu należy do mitów uniwersalnych, które autorzy poszczególnych okresów literackich starali się dostosować do panującej za ich życia sytuacji społecznej, politycznej, obyczajowej i historycznej. Postawa prometejska miała być przede wszystkim przykładem zachowań. W romantyzmie była to więc zdecydowana zachęta do działań narodowo-wyzwoleńczych, w pozytywizmie natomiast – do pracy u podstaw. Deklaracja poświęcenia się jednostki dla dobra wspólnoty należała do częstych tematów. Do najbardziej znanych utworów, które zawierają w sobie motyw prometejski, zaliczyć należy:
- III część Dziadów – główny bohater utworu, Konrad, swoim zachowaniem prezentuje postawę prometejską. Uwidacznia się ona przede wszystkim w końcowych fragmentach „Wielkiej Improwizacji”. Konrada cechuje chęć poniesienia najwyższej ofiary dla dobra narodu. Jest on gotów zbuntować się przeciwko Bogu, którego wzywa i do którego się porównuje. Wyraża wolę podzielenia się ze Stwórcą jego potęgą, chce sprawować władze na „rządem dusz” i wyzwolić swój kraj. Zarzuca Bogu, iż jego działania pozbawione są miłości, stanowią jedynie kalkulację. Określa Boga jako bezwzględnego, tym samym sytuując się jako jednostka doskonalsza od Niego. Choć przed ostatecznych bluźnierstwem powstrzymują Konrada demony, które przejmują na siebie ostateczną obrazę (porównanie Boga do cara), bohater czuje się usprawiedliwiony swoim uczuciem do narodu. Był przygotowany na to, by w imie poświęcenia utracić nie tylko swoje życie, ale przede wszystkim zbawienie.
- Kordian – tytułowy bohater utworu Juliusza Słowackiego nie buntuje się przeciwko Bogu, jest natomiast gotowy poświęcić własne szczęście i życie dla dobra kraju. Nie odnajdując sposobu na uwolnienie narodu, decyduje się na zamordowanie cara. W samotności wyrusza do komnat władcy, jednak przed ostateczną zemstą opada z sił, traci zmysły i omdlewa. Bunt Kordiana przejawia się przede wszystkim w działaniu. Zdesperowany mężczyzna widzi, iż jego rodacy nie chcą wystąpić przeciwko carowi, dlatego decyduje się w pojedynkę zakończyć dramat narodu. Działania Kordiana – podobnie jak bunt Konrada – nie przynoszą ratunku, nie zmieniają też sytuacji kraju. Jednak chęć działania, czynu i szczere umiłowanie ojczyzny wyrażają w „Kordianie” postawę prometejską.
- Dżuma – w powieści Alberta Camusa bohater, który jest przykładem postawy prometejskiej, to dr Bernard Rieux. Rieux w Oranie – mieście, gdzie rozgrywa się akcja, jest lekarzem. Gdy wybucha zaraza doktor od początku stara się walczyć z epidemią. Jest postacią bardzo spostrzegawczą, inteligentną oraz racjonalną. Jako pierwszy zauważa istotne oznaki dżumy i stara się informować o nich przełożonych oraz władze miasta. Nie kierują nim żadne egoistyczne pobudki – uważa, że walka z dżumą to jego obowiązek, konieczność, praca, która świadczy o uczciwości i zobowiązanie zawodowe. Jest on lekarzem z powołania i mimo ogromnego wysiłku nie rezygnuje ze swoich starań. Poświęca się dla dobra swojej społeczności, co upodabnia go do Prometeusza. Jednak pomiędzy Prometeuszem a lekarzem uwidacznia się pewna znacząca różnica – Rieux dochodzi do wniosku, że cierpienie jest wpisane w ludzką egzystencje i nie można go w żaden sposób usunąć.
- Ludzie bezdomni – głównych bohaterem powieści Stefana Żeromskiego jest Tomasz Judym. Jest on lekarzem i stara się wykonywać swój zawód z poświęceniem i oddaniem. Chęć pomocy wszystkim osobom – szczególnie tym, którzy pochodzą z najniższych warstw społecznych – skutkuje niechęcią, jaką obdarzają Judyma inni lekarze. Tomasz Judym poświęcił dla idei również swoje życie rodzinne. Odmawia Joasi – jego ukochanej – ślubu; uświadamia jej, że dla niego najważniejsza jest jego praca, to, co może oddać innym ludziom. Judym zdawał sobie sprawę, co znaczy bieda i niedostatek – uważał, że jego nadrzędnym obowiązkiem jest opieka nad ludźmi z niższych stanów. Podobnie jak Prometeusz opiekował się swoim słabym stworzeniem, tak Tomasz Judym poświecił swoje życia dla dobra najsłabszych i najbiedniejszych jednostek.
Prometeizm to postawa, która wyraża się w absolutnym poświęceniu się jednostki dla dobra konkretnej społeczności, wspólnoty lub narodu. Na przestrzeni wielu epok literackich pojawiały się różne rozwinięcia tego uniwersalnego mitu oraz kreowane były nowe postacie, których jedynym celem było ocalenie ważnej dla nich grupy. Każdy z bohaterów prometejskich charakteryzuje się takimi cechami jak indywidualizm, ogromna wrażliwość, poczucie niesprawiedliwości i bunt przeciw powszechnie uznawanym zasadom. Bohaterowi prometejskiemu – za sprawą jego wyborów – bardzo często towarzyszy samotność i cierpienie. Nie ustaje jednak w swoich staraniach, czym wyraża najgłębsze poświęcenie dla swoich ideałów.
Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady
Ostatnia aktualizacja: 2021-04-02 18:22:24
