Pozytywizm jako nurt ideowy i literacki zdominował polską literaturę drugiej połowy XIX wieku, przynosząc ze sobą nowe spojrzenie na społeczeństwo, jego problemy i możliwości rozwoju. Autorzy tej epoki konsekwentnie rozwijali pozytywistyczne postulaty w swoich dziełach. Zatem warto pokusić się o porównanie realizacji założeń na podstawie dwóch z najbardziej kanonicznych powieści tego okresu - „Lalki” Bolesława Prusa oraz „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej.
Spis treści
Spośród najważniejszych punktów programu pozytywistów należy wymienić pracę organiczną, pracę u podstaw, asymilację mniejszości żydowskiej, emancypację kobiet, kult nauki, wiedzy i doświadczenia. Pozytywiści starali się przeciwstawić romantycznym ideałom silnej jednostki, heroicznej walki czy czerpania z ludowości, wartości wspólnoty, pracy i odbudowy gospodarki. O każdym z tych założeń wspominają publikowane w okresie dojrzałego pozytywizmu, to znaczy blisko końca lat 80. XIX wieku, „Lalka” i „Nad Niemnem”.
W powieści Prusa postulat pracy organicznej jest podejmowany za pomocą postaci Stanisława Wokulskiego, który przez swoją działalność stara się wzmocnić ekonomiczne fundamenty polskiego społeczeństwa. Bohater prowadzi sklep i angażuje się w różnorodne przedsięwzięcia biznesowe, ale też interesuje się wynalazkami i modernizacją gospodarki. Dodatkowo dostrzega on konieczność wspierania osób w kryzysie ubóstwa, co wynika z założenia pracy u podstaw. Do tego wątku można dołączy też postać prezesowej Zasławskiej, która prowadzi ochronkę dla dzieci i dom starców.
Sprawa ma się inaczej w przypadku powieści Elizy Orzeszkowej. O ile praca stanowi w niej wartość nadrzędną, związana jest ona przede wszystkim z życiem na wsi, a więc uprawą ziemi i prowadzeniem gospodarstwa. Praca u podstaw jest przedstawiona jako obowiązek wobec ojczyzny i społeczności albo jako sposób na odbudowanie wspólnoty narodowej po klęsce powstania styczniowego. Istotę tego postulatu doskonale rozumie Witold Korczyński, który chce unowocześnić pracę w gospodarstwie.
Przemawiająca przez „Nad Niemnem” postawa Orzeszkowej skoncentrowana na przywiązaniu do ziemi i tradycji, kontrastuje z bardziej zglobalizowanym i kapitalistycznym podejście Wokulskiego.
Zarówno w „Lalce”, jak też „Nad Niemnem” można znaleźć wątek nawiązujący do kolejnego z głównych postulatów pozytywistów, mianowicie emancypacji kobiet. W powieści Prusa główną postacią kobieca jest Izabela Łęcka, która stanowi przykład arystokratki oderwanej od rzeczywistości, niezdolnej do samodzielności i pracy. Przeciwieństwem, który służy krytyce zachowań Łęckiej, jest postać Heleny Stawskiej. Kobieta samodzielnie wychowuje córkę, utrzymując swoją małą rodzinę z udzielania korepetycji. Stąd pasuje ona do wzoru kobiety niezależnej ekonomicznie i intelektualnie. Niemniej ta pozycja nie był jej świadomym wyborem, ale wynikiem tragicznej sytuacji rodzinnej, związanej z emigracją jej męża po niesłusznym oskarżeniu.
Inaczej podchodzi do tematu Orzeszkowa. Za jedną z głównych postaci pisarka przyjmuje Justynę Orzelską, która poszukuje swojego miejsca w świecie, niekoniecznie zależnego od tradycyjnych ról przypisywanych kobietom. Jej pragnienie samodzielności prowadzi ją ku wewnętrznej przemianie, w efekcie czego porzuca wygodne życie w dworze na rzecz pracy w gospodarstwie. W „Nad Niemnem” emancypacja jest kwestią zmiany społecznej, jak również jednostkowej, która pozwala kobietom na pełniejsze uczestnictwo w życiu publicznym.
Kwestia asymilacji Żydów jest wyraźna w „Lalce” Prusa przez wprowadzenie postaci Henryka Szlangbauma — kupca, który staje się partnerem Wokulskiego. Ta postać służy powieściopisarzowi, aby pokazać skomplikowane relacje między obiema grupami. Prus krytycznie odnosi się do antysemityzmu i podkreśla, że współpraca, chociaż niełatwa, jest niezbędna do rozwoju społeczeństwa. Z kolei Orzeszkowa nie odniosła się w swojej powieści do tej kwestii.
Oboje autorów rozwijają problem kultury narodowej oraz patriotyzmu, chociaż czynią to w inny sposób. W przypadku powieści Prusa patriotyzm jest motywacją działań bohaterów, jak Stanisław Wokulski, który pragnie odbudowy ekonomicznej kraju, ale nie angażuje się w polityczną działalność niepodległościową. Reprezentantem romantycznej postawy patriotycznej jest Ignacy Rzecki, subiekt w sklepie Wokulskiego, który brał udział w Wiośnie Ludów. Do końca pozostaje on politycznym idealistom, głęboko wierzącym w kult Napoleona.
Patriotyzm w „Nad Niemnem” związany jest z jednej strony z pamięcią o powstaniu styczniowym, które upamiętnia mogiła w okolicznym lesie, a z drugiej codzienna praca i troska o wspólnotę narodową. W ten sposób Orzeszkowa wskazuje na nowy model myślenia o postawie patriotycznej, jednocześnie nie dyskwalifikując podziwu dla poświęceń pokolenia romantyków.
Jak widać, dzieła Orzeszkowej i Prusa podejmują podobne założenia polskiego pozytywizmu, chociaż ukazują je z różnych perspektyw. W „Lalce”, której akcja dzieje się w Warszawie, to tematy związane z modernizacją czy relacjami ekonomicznymi. Tymczasem w „Nad Niemnem” bardziej wybrzmiewa kwestia związania z ziemią oraz pracy na rzecz wspólnoty.
Aktualizacja: 2024-08-29 15:40:17.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.