Jednym z głównych założeń polskiego pozytywizmu była tzw. praca u podstaw. Idea ta rozwijała się dynamicznie w drugiej połowie XIX wieku. Wśród reprezentantów idei pracy u podstaw odnaleźć można wielu pisarzy, myślicieli i działaczy społecznych.
Spis treści
Praca u podstaw – definicja
Pojęcie pracy u podstaw powiązane jest z panującym w społeczeństwie pozytywistycznym przekonaniem o konieczności wsparcia osób najbiedniejszych. Idea ta określana jest "pracą u podstaw", gdyż skupia się na najniższych oraz najbardziej licznych warstwach społecznych. Wśród postulatów kształtujących ideę pracy u podstaw znajdowały się między innymi: konieczność rozbudzania świadomości narodowej oraz szerzenie oświaty. Pozytywiści wychodzili z założenia, że rozwój narodu możliwy jest przede wszystkim dzięki wsparciu najbardziej potrzebującej grupy społecznej, jaką byli m.in. robotnicy, górnicy, mieszkańcy wsi czy osoby o niskim statusie materialnym.
Praca u podstaw a praca organiczna
Z ideą pracy u podstaw wiązało się ściśle założenie pracy organicznej. Pozytywiści pojmowali naród w kategorii organizmu. Byli przekonani, że wszystkie jego elementy muszą być objęte odpowiednią opieką, by mógł być on zdrowy, a więc prawidłowo się rozwijać. Praca organiczna, jako troska o wszystkie warstwy społeczne, połączona była zatem z pracą u podstaw, a więc tym fragmentem działalności społecznej, która skupiona była na najbiedniejszych i najbardziej potrzebujących.
Założenia pracy u podstaw
Wśród głównych założeń związanych z krzewieniem idei pracy u podstaw wyróżnić możemy:
- objęcie edukacją najniższych warstw społecznych – w XIX wieku Polska musiała radzić sobie z wieloma przeciwnościami, mających źródło w sytuacji kraju pod zaborami. By odpowiednio poradzić sobie ze skutkami germanizacji oraz rusyfikacji dużą rolę przykładano do edukacji, która objąć miała przede wszystkim najniższe warstwy społeczne.
- opieka zdrowotna – jednym z problemów, który szczególnie zwracał uwagę pozytywistycznych działaczy, był niski poziom higieny i słaba świadomość zdrowotna panująca w najniższych warstwach społecznych. Często zdarzało się, że warunki pracy robotników oraz górników w drastyczny sposób pływały na zdrowie całych rodzin, a brak edukacji dotyczącej higieny jedynie pogłębiał niski poziom zdrowia warstw najniższych.
- mobilizowanie warstw wykształconych do pomocy – dwa wcześniejsze problemy wywołały potrzebę zachęcenia przedstawicieli takich grup zawodowych jak nauczyciele, lekarze czy działaczy społecznych do objęcia szczególną opieką warstw najbiedniejszych. Osoby kompetentne i wykształcone miały zapoznawać się z najważniejszymi problemami mieszkańców wsi oraz grup robotniczych i służyć radą oraz pomocą w zakresie edukacji i zdrowia. Propagowano również zakładanie szkół, spółdzielni rolnych czy kółek gospodyń wiejskich.
Rola literatury
W okresie pozytywizmu literatura traktowana była między innymi jako narzędzie dydaktyczne. Autorzy wyznający ideę pracy u podstaw tworzyli fabuły, w których przedstawiali główne problemy najniższych warstw społecznych oraz kreowali bohaterów aktywnie działających na rzecz poprawy sytuacji narodowej. Do utworów podejmujących te wątki zaliczyć możemy:
- „Ludzie bezdomni” – W powieści Stefana Żeromskiego idea pracy u podstaw znajduje pełne odzwierciedlenie w postaci doktora Tomasza Judyma – młodego lekarza, który postanawia poświęcić swoje życie pomocy najuboższym. Judym rezygnuje z wygodnego życia i kariery w środowiskach medycznych, wybierając działalność na rzecz biednych i chorych. W Zakopanem i Cisach stara się organizować opiekę zdrowotną, zwalczać brud, choroby i brak higieny, także uświadamiać ludzi na temat zdrowego stylu życia i zasad bezpieczeństwa. Jego działalność napotyka jednak na silny opór zarówno ze strony zamożnych elit, jak i społeczeństwa, które nie zawsze chce się zmieniać. Mimo to Judym nie poddaje się – traktuje swoją pracę jako moralny obowiązek i formę służby społecznej. Ostatecznie rezygnuje nawet z miłości, by móc w pełni oddać się swojej misji. Postawa Judyma to wyraźny przykład wcielenia w życie idei pozytywistycznej pracy u podstaw – świadomego poświęcenia się dla dobra ogółu.
- „Antek” - Nowela Bolesława Prusa ukazuje, jak brak edukacji i niski poziom świadomości społecznej prowadzą do cierpienia i społecznej degradacji. Tytułowy bohater, Antek, to utalentowany chłopiec, który z powodu braku możliwości rozwoju i edukacji zostaje zniszczony przez system. Matka chłopca, nieświadoma przyczyn choroby córki, korzysta z usług znachorki zamiast lekarza, co prowadzi do śmierci dziecka. Prus pokazuje, że niewiedza i przesądy dominujące na wsi mają tragiczne skutki. Brakuje lekarzy, szkół, oświaty, a lokalne społeczności są pozostawione same sobie. Gdyby realizowano tam programy edukacyjne i działania profilaktyczne, wielu tragedii można by uniknąć. Autor wskazuje na pilną potrzebę pracy u podstaw, czyli działania w terenie, z ludem, by poprawić jego poziom życia i umożliwić rozwój dzieci takich jak Antek, który musi wyruszyć w samotną drogę do miasta.
- „Siłaczka” – W noweli „Siłaczka” Żeromski przedstawia Stanisławę Bozowską, młodą nauczycielkę, która podejmuje świadomą decyzję o pracy na wsi z biednymi dziećmi. Bozowska to wzór pozytywistycznej siłaczki, osoby gotowej poświęcić wygodne życie i karierę w mieście, by szerzyć oświatę wśród najbiedniejszych. Bohaterka uczy nie tylko dzieci, ale również stara się wpływać na dorosłych, zwalczać przesądy i ignorancję. Pomimo skrajnie trudnych warunków, choroby i obojętności otoczenia, Bozowska nie porzuca swojej misji. Jej przedwczesna śmierć – spowodowana brakiem odpowiedniego leczenia i wyczerpaniem – symbolizuje cenę, jaką płaci idealista w nierównym boju z rzeczywistością. Poprzez tę postać Żeromski ukazuje, jak ważna – ale też dramatyczna – może być praca u podstaw, wymagająca poświęcenia i wiary w sens działań u źródła problemu.
- „Lalka” – W „Lalce” idea pracy u podstaw nie pojawia się wprost, ale Bolesław Prus przedstawia szczegółowy obraz nierówności społecznych, który pozwala zrozumieć, dlaczego takie działania były niezbędne. Przez losy takich bohaterów jak Wokulski, Rzecki, czy biedota warszawska, autor pokazuje, jak głęboka jest przepaść między elitami a ludem. Stanisław Wokulski, główny bohater, to człowiek, który – choć pochodzi z niższych warstw – dzięki pracy i nauce osiąga sukces. Jednak nie zapomina o innych – wspiera biednych, studentów, kobiety, angażuje się w działania dobroczynne i wierzy w potrzebę przemiany społecznej. Prus poprzez postać Wokulskiego ukazuje potrzebę pracy na rzecz niższych warstw, podnoszenia ich poziomu życia i świadomości, co wpisuje się w ducha pozytywizmu.
Przedstawiciele idei pracy u podstaw
Wśród krzewicieli idei pracy u postaw wyróżnić możemy przede wszystkim autorów i działaczy takich jak Aleksander Świętochowski, Bolesław Prus oraz Eliza Orzeszkowa
- Aleksander Świętochowski – pisarz, publicysta oraz działacz społeczny, twórca manifestu „Praca u podstaw”, w której zawarł główne założenia programowe jednej z najważniejszych idei pozytywizmu.
- Bolesław Prus – jeden z największych autorów pozytywizmu. Wśród głównych tematów, które podejmował Prus szczególnie u początku swojej kariery był motyw krzywdy i niesprawiedliwości społecznej.
- Eliza Orzeszkowa – autorka podejmująca tematy rodziny, narodu oraz kwestii związanych z rolą kobiety w społeczeństwie. Zachęcała do emancypacji kobiet, pracy nad sobą oraz zdobywania wykształcenia i samodzielności finansowej. Jako aktywna działaczka podejmowała się również działań mających na celu poprawę statusu społecznego.
Czytaj dalej: Kim był człowiek zlagrowany? Cechy, przykłady w literaturze
