„Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej to jedna z najważniejszych powieści epoki pozytywizmu. Pisarka opisała w niej losy dwóch rodów żyjących na terenach dawnego zaboru rosyjskiego — Korczyńskich i Bohatyrowiczów, które splatają się na tle wydarzeń społecznych i historycznych. W tej perspektywie kluczowe są wydarzenia z 1863 roku. To właśnie z nimi wiąże się powracający wątek mogiły powstańczej.
Ze względu na cenzurę Orzeszkowa nie mogła bezpośrednio opisać powstania styczniowego. Zryw niepodległościowy jest przedstawiony jako moment, który na stałe ukształtował losy bohaterów i ich postawy życiowe. Osobami, które mają w żywej pamięci wydarzenia z 1863 roku są Anzelm Bohatyrowicz czy Benedykt Korczyński. Młodsze pokolenie, do którego należy Jan Bohatyrowicz, ma wątłe wspomnienia z tamtych chwil, ale ich dorastanie zostało zdeterminowane przez konsekwencje powstania.
Jedynym namacalnym dowodem na to, że powstanie styczniowe faktycznie miało miejsce i polegli w nim okoliczni mieszkańcy, jest mogiła powstańcza położona w lesie. To miejsce kultu i pamięci, które ma wspierać pozytywistyczny mit powstania styczniowego jako symbolu bohaterstwa i poświęcenia w imię miłości do ojczyzny. W czasie akcji „Nad Niemnem”, chociaż od zrywu minęło zaledwie dwadzieścia parę lat, jest już zapomniana i zaniedbana. Odwiedzają ją tylko niektórzy bohaterowie.
W mogile pochowano między innymi Andrzeja Korczyńskiego i Jerzego Bohatyrowicza, którzy za życia byli bliskimi przyjaciółmi. Wspólny grób upamiętnia, że w czasie powstania do walki stanęli wszyscy, bez względu na swoje pochodzenie i razem polegli w tym starciu. Można powiedzieć, że jej obecność ma być symbolem solidarności ponad podziałami i pochodzeniem. O wolną Polskę razem walczyli zarówno przedstawiciele arystokracji, jak i niższych warstw społecznych. Zginęli dokładnie w ten sam sposób, pokazując, że śmierć jest sprawiedliwa i nie zważa na klasę czy majątek. Po upadku powstania polegli również zostali potraktowani w sposób równy — wszystkich pochowano w jednym miejscu, pod tą samą ziemią. Nikt nie otrzymał okazalszego grobu, nie został spośród nich wyróżniony.
Wspomnienie o mogile pełni szczególną rolę dla finału powieści. Gdy Benedykt Korczyński udaje się do chaty Anzelma Bohatyrowicza, aby porozmawiać o zaślubinach Jana i Justyny, ten przypomina mu, że ich bliscy leżą w tym samym miejscu: “Na koniec, Benedykt, kładąc dłoń na pochylonej przed nim głowie Jana, tonem zapytania wymówił: — Syn Jerzego? Anzelm wyprostował się i głowę odkrył. Ze snopa zmarszczek leżącego mu pomiędzy brwiami na wysokie czoło i aż na skronie cienkie nici rozbiegły się niby ukośne promienie. Rękę z wielką czapką wzniósł nieco, na zaniemeński bór nią wskazał i trochę jąkając się odpowiedział: — Tego sa… samego, który z bratem pańskim w jednej mogile spoczywa!”
Mogiła powstańcza odgrywa istotną rolę w powieści, wspierając moralny i ideowy wymiar powieści. Łączy ona skłócone rody Bohatyrowiczów i Korczyńskich, ale również łagodzi spór międzypokoleniowy — właśnie mogiłę powstańczą decydują się odwiedzić Benedykt i Witold po zakończeniu kłótni. Jednocześnie to źródło refleksji nad przeszłością, teraźniejszością i przyszłością polskiego społeczeństwa, wspierającej patriotyczny ton książki Orzeszkowej.
Aktualizacja: 2024-08-08 16:51:15.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.