Przebaczenie to jedna z najtrudniejszych rzeczy w życiu człowiek. Ten skomplikowany proces wymaga wejścia w relację obu stron - zawinionego i przebaczającego. Często długi i bolesny, jest aktem wielkiej odwagi. Jako motyw literacki przebaczenie ma długą historię. Jednak dla Europy szczególnie wiąże się ono z chrześcijaństwem - religią propagującą przebaczenie win.
Na przestrzeni wieków literatura postrzegała przebaczenie jako coś niezwykłego, ważny element naszego człowieczeństwa. Dla starożytnych nie był to jednak gest oczywisty. Dopiero nadejście chrześcijaństwa spowodowało rozwinięcie tego motywu, zainteresowanie nim.
Przebaczenie jest procesem - wymaga czasu, przepracowania i zaangażowania obu stron. To właśnie na tym skupia się literatura, podkreślając złożoność kolejnych etapów przebaczania. Ukazuje przy tym ten gest jako leczący - uwalniający od przeszłości i nienawiści.
Przebaczenie wymaga wiele odwagi do przezwyciężenia samego siebie. Staje się przez to nieraz czynem nieomal heroicznym.
Przebaczenie niewątpliwie stanowi jeden z głównych tematów biblii, częściej podejmowany w Nowym niż Starym Testamencie. Przebaczenie dotyczy tu szczególnie relacji Boga do człowieka, jednak jako idealna zostaje postawiona za wzór stosunków międzyludzkich.
W biblii Bóg wielokrotnie przebacza konkretnym ludziom, Narodowi Wybranemu i całej ludzkości. Jednym z przymiotów Stwórcy jest bowiem miłosierdzie. W relacji Boga do człowieka dotyczy to głównie kwestii moralnych - popełniania grzechu, świętokradztwa, odstępstwa od przykazań. Bóg wielokrotnie przebacza Izraelowi jego odstępstwa od nakazów Prawa, przedtem wysyłając proroków z napomnieniem. Potrzebne tu jest jednak przyznanie się jednej ze stron do winy, w tym wypadku wyznanie grzechów i okazanie skruchy. Przebaczenie jest więc odpuszczeniem winy - idealnym, bowiem pochodzącym od Boga.
Biblista przekłada to wyraźnie na stosunki międzyludzkie. Już w Starym Testamencie widzimy przykłady przebaczenia, które są ukazane jako niezwykle wzruszające i pozytywne.
Synowie patriarchy Izaaka, Ezaw i Jakub pozostawali w napiętych stosunkach po podstępnym zdobyciu przez tego drugiego błogosławieństwa należnego starszemu bratu od ojca. Po latach bracia potkali się jednak i pogodzili, choć wcześniej Jakub obawiał się śmierci z ręki wściekłego Ezawa. Podobnie będzie w przypadku jego syna, Józefa. Ten przebaczy zazdrosnym braciom sprzedanie go do Egiptu.
W Nowym Testamencie przebaczenie nabiera jeszcze większego znaczenia. Chrystus nakazuje przebaczać winy bliźnich, tak jak Bóg przebacza winy wobec siebie. Na słynne pytanie Piotra o to, ile razy należy przebaczać bratu, odpowiada „siedemdziesiąt siedem razy”, co dla starożytnych oznaczało nie więcej jak „za każdym razem”. Najsłynniejszą opowieścią dotyczącą przebaczenia jest z kolei przypowieść o synu marnotrawnym. W postaci ojca dopatrywać się można postaci przebaczającego Boga, synem marnotrawnym jest zaś każdy skruszony grzesznik. Dzięki użyciu paraboli stosunków międzyludzkich możemy domniemywać, że Chrystus pragnął, aby takie stosunki panowały również między jego uczniami. Ostatecznie sam dokonuje przebaczenia swoim oprawcom z krzyża. Za swoim mistrzem o przebaczenie ciemiężcom będzie również wołał ukamienowany Szczepan.
Na skutek odniesionych w czasie bitwy ran, hrabia Roland umiera. Jako rycerz musi jednak skonać śmiercią godną, odpowiednio epicką i przystającą do modelu literatury parenetycznej. Śmierć Rolanda jest więc przedstawiona jako idealna śmierć chrześcijanina, zgodna z wytycznymi „ars moriendi” - sztuki dobrego umierania.
Scenę końca dzielnego rycerza podzielić możemy na sześć etapów, z których każdy ma wyjątkowe znaczenie w kontekście średniowiecznej mentalności. Jedną z ostatnich rzeczy, jaką robi umierający Roland jest żałowanie za grzechy. Jako wojownik chrześcijański, Roland pragnie umrzeć czysto. Przystoi mu więc oddać Bogu prawdę i błagać o przebaczenie.
Przedostatni utwór wchodzący w skład słynnego cyklu Kochanowskiego wyraża nadzieję, jaką autor pokłada w Bogu. Dochodzi tutaj do powtórnego uwierzenia podmiotu lirycznego w sens wiary, życia oraz porządek świata. Poeta godzi się ze Stwórcą, którego wcześniej prawie odrzucił pod wpływem goryczy po śmierci córki.
Zgodnie z myślą renesansu Bóg jest w utworze przedstawiony jako miłosierny ojciec, przebaczający swoim grzesznym dzieciom.
Dramat opisujący losy najsłynniejszej pary kochanków ukazuje niszczycielski wpływ nienawiści na ludzi oraz cenę, jaką należy czasami zapłacić za przebaczenie.
Wielopokoleniowa vendetta rodów Kapuletów i Montekich stoi na drodze miłości ich najmłodszych członków - Romea i Julii. Nienawiść trawiąca rodziny doprowadza do tragicznej śmierci kochanków. Paradoksalnie jednak pozwala to pogodzić zwaśnione rody nad ich grobem.
Szekspir świetnie ukazuje przebaczenie jako niezwykle trudny proces, który wymaga empatycznego dostrzeżenia człowieczeństwa w drugiej stronie. Dopiero łącząca obie rodziny tragedia pozwoliła im odnaleźć tę empatię i otworzyć drogę przebaczeniu.
Bajka księcia poetów polskich w sposób ironiczny obnaża powierzchowną religijność niektórych wierzących osób. W tym celu przedstawia historię pozornie religijnej kobiety, której służąca przewiniła coś podczas modlitwy. Mówiąc powszechnie znany fragment Modlitwy Pańskiej o przebaczeniu, biła dziewczynę bez opamiętania.
Krasicki ukazuje tutaj, że dla tytułowej dewotki religia jest jednie zbiorem pustych gestów. Wykonując je gorliwie, zarazem nie stosuje się do prawd wiary, zawartych choćby w powtarzanych modlitwach.
Jacek Soplica po zrozumieniu ile zła wyrządził, szuka odkupienia w działaniu na rzecz niepodległości Polski i próbie połączenia Sopliców z rodem Horeszków. Gdy zostaje śmiertelnie ranny przy ratowaniu hrabiego, odkrywa swoją prawdziwą tożsamość przed Gerwazym. Ten nienawidzący Sopliców sługa z trudem wybacza umierającemu wrogowi. Przypomina sobie też, że stolnik Horeszko również ostatkiem sił przebaczył swojemu zabójcy.
Przebaczenie w polskiej epopei narodowej jest procesem ciężkim, angażującym obie strony konfliktu. Wymaga zarówno okazania skruchy, jak i wiele siły ze strony przebaczającego.
Grek Chilon Chilonides niegdyś zdradził ufającego mu lekarza Glauka i sprzedał w niewolę jego rodzinę. Wykorzystuje również naiwność Ursusa i innych wyznawców Chrystusa, by odnaleźć dla Winicjusza zbiegłą Ligię. Dla własnej korzyści wydaje też chrześcijan Neronowi. Palony żywcem Glauk wybacza jednak zdradę Chilonidesa, czym przyczynia się do nawrócenia Greka.
Przebaczenie w powieści Sienkiewicza jest ukazane jako chrześcijański fenomen. Poganie tacy jak Winicjusz, nie rozumieją tej koncepcji. Sam bohater dziwi się, że za zło, jakie wyrządził podczas poszukiwań Ligii, chrześcijanie nie mają do niego urazy.
W dramacie Wyspiańskiego raz po raz przewija się motyw rzezi galicyjskiej. Potworna zbrodnia, mord chłopów dokonany na szlachcie, pozornie jest już dawno zapomniany. Obie strony starają się go jednak raczej wyprzeć z pamięci, niż przebaczyć. Pomimo zapewnień, ciągle wracają do tych wydarzeń, a ich wspomnienia budują groźne napięcie między inteligencją i chłopami.
Nieprzepracowana przeszłość stanowi przeszkodę na drodze integracji narodowej. Aby dwie grupy społeczne mogły współpracować, potrzebne jest prawdziwe przebaczenie, a nie jedynie powierzchowne zapomnienie dawnych win.
Jedną z nielicznych scen ukazujących człowieczeństwo osadzonych, jest pogodzenia Pamfiłowa ze swoim synem. Kozak znad Donu, prawdziwy kułak niegdyś posiadający i obrabiający ziemię. Niezwykle kochał swojego syna, Saszę - żołnierza Armii Czerwonej. W czasie wychodnoj dnia czytał innym więźniom listy od niego. Te jednak przychodziły coraz rzadziej, nosiły też znamiona coraz większego upolitycznienia Saszy. Ostatecznie syn uwierzył w winę ojca, co powoli zabijało Pamfiłowa. Pewnego dnia Sasza odnalazł się w jednym z transportów żołnierzy skazanych na łagier z powodu poddania się Finom. Ojciec wybaczył tamtego dnia synowi.
W „Potopie” przebaczenie zostaje udzielone głównemu bohaterowi powieści, Andrzejowi Kmicicowi. Czytelnik poznaje go jako awanturnika i zawadiakę, człowieka porywczego, który po rozpoczęciu się najazdu Szwedów znajduje się niespodziewanie po stronie zdrajców ojczyzny, czyli Radziwiłłów. Dodatkowo zdarzało mu się też wcześniej krzywdzić niewinnych ludzi. Kmicic musi więc odpokutować za swoje grzechy, które ciążą na jego sumieniu oraz zrujnowały jego imię w oczach króla polski i społeczeństwa.
Kmicic walczy tak długo i zawzięcie, aż wreszcie uzyskuje od króla upragnione wybaczenie i zostaje oficjalnie oczyszczony ze swoich win. Po otrzymaniu przebaczenia Kmicic rehabilituje się w oczach swoich towarzyszy, staje się także człowiekiem godnym ręki swojej ukochanej, Aleksandry Billewiczówny. Przebaczenie oznacza dla niego nowe, lepsze życie, które jest spełnieniem jego marzeń. Jest ono też wyrazem tego, że inni dostrzegli, jak wiele wysiłku Kmicic włożył w zmianę swojego charakteru i że stał się zupełnie inną osobą niż był, gdy go poznali. Wybaczenie jest więc dla niego zapracowana nagrodą, furtką do innego życia. Bez przebaczenia Kmicic mógłby nadal pozostać awanturnikiem, przez którego cierpieli niewinni ludzie.
Schwytany przez Policję Myśli Winston Smith, zostaje poddany torturom w gmachu Ministerstwa Miłości. Tam dochodzi do złamania woli mężczyzny i ukształtowania go na nowo. Po pokazowym procesie i przyznaniu do winy Smith zostaje wzorowym obywatelem Oceanii. Zostaje mu okazane „przebaczenie” ze strony Wielkiego Brata - odtąd jedynego obiektu miłości bohatera.