Nic tak mocno nie kojarzy się ze średniowieczem jak rycerze. Opancerzeni wojownicy, walczący na ubitej ziemi z grzbietów swych dzielnych rumaków, stanowili jeden z trzech głównych modeli społecznych epoki. Stan rycerski nie był więc zwyczajną pracą, czy przynależnością klasową. Stanowił życiową drogę, która wymagała dostosowania do szlachetnego wzorca. W poniższej pracy autor przyjrzy się średniowiecznemu wyobrażeniu modelowego rycerza. Znamy ten wzorzec bardzo dobrze dzięki literaturze parenetycznej — przedstawiającej wyidealizowane postawy i role w społeczeństwie wieków średnich. Następnie przytoczone zostaną dwa dzieła, świadczące o istnieniu tego wzorca również we współczesności. Będą to kolejno: „Pieśń o Rolandzie”, „Dzieje Tristana i Izoldy”, „Krzyżacy” Henryka Sienkiewicza oraz „Wesele” Stanisława Wyspiańskiego.
Francuska „Pieśń o Rolandzie” jest najbardziej rozpowszechnionym w kulturze przykładem „chanson de geste” - pieśni o czynach. Dzieła takie opiewały czyny znamienitych rycerzy, często mieszając elementy fantastyczne i realistyczne. Zaliczyć je możemy w poczet literatury dworskiej, ale noszą też elementy parenetyczne. Ich bohaterowie musieli bowiem spełniać wyśrubowane zasady etosu rycerskiego — niepisanego wzorca postępowania, które wypadało prawdziwemu rycerzowi. Składało się na niego osiem elementów: wierność, pobożność, męstwo, roztropność, dworność, hojność, uczciwość i uznanie innych.
Tytułowy bohater „Pieśni o Rolandzie” często służy za przykład wierności etosowi, a więc jako rycerz idealny. Dzieło skupia się głównie na elementach batalistycznych, a tym samym przekazuje głównie elementy rycerskiego wzorca związane z walką. Mamy więc Rolanda wiernie służącego swojemu seniorowi, Karolowi Wielkiemu, podczas wyprawy do Andaluzji. Rycerz walczy tam z muzułmanami, a więc ku chwale Boga i wiary chrześcijańskiej. Okazuje męstwo, decydując się na odparcie sił niewiernych w wąwozie Roncevaux. Dba zarazem o uznanie innych i uczciwość, kiedy rezygnuje z wezwania pomocy. Kiedy raz ocenił źle swoje siły, wycofanie się z pozycji straży tylnej armii mogłoby bowiem zostać uznane za tchórzostwo. Walczy wiec do końca i umiera w zgodzie z zasadami „ars moriendi” - sztuki chrześcijańskiej dobrej śmierci. Z „Pieśni o Rolandzie” wyłania się więc obraz rycerza jako wojownika, który bardziej od swojego życia ceni zasady, honor, wierność oraz swoją wiarę.
Drugim wzorcem rycerskości z epoki jest Tristan. Bohater „Dziejów Tristana i Izoldy” może się przy tym wydawać dość kontrowersyjnym ideałem. Jak pamiętamy z treści dzieła, szlachetny Tristan dopuścił się romansu z królową Izoldą — żoną swojego seniora, króla Marka. Podjął przez to wiele wątpliwych moralnie czynów, wielokrotnie naginając bądź łamiąc etos rycerski. Uczynił to jednak pod wpływem magicznego napoju miłosnego, co według autora rozgrzesza go w oczach Boga. Zachodzi tu też ciekawy paradoks — poprzez łamanie etosu Tristan dokładnie przedstawia go odbiorcy.
Nim doszło do fatalnego w skutkach spożycia napoju miłosnego, bohater był autentycznym wzorem rycerza. Dobrze urodzony, odznaczał się przy tym tężyzną fizyczną i umiejętnościami bojowymi. Przystojny, zwracał uwagę niewiast również swoim obyciem. Potrafił grać na instrumentach muzycznych, znał poezję oraz dworskie obyczaje. Daleko mu jednak było do wymuskanych dworaków i fircyków. Kiedy Morhołt przybył po daninę z młodzieży Kornwalii, ten wysublimowany mężczyzna stawił mu czoła. Męstwem wykazał się jeszcze nie jeden raz. Pokonał choćby straszliwego smoka, który napadał Irlandię.
Po wypiciu magicznego napoju Tristan złamał wiele z elementów etosu. Choćby wierność swojemu władcy. Potrzeba tajemnych spotkań z Izoldą i unikania ciągłych spisków wrogich baronów pokazywała jednak drzemiącą w nim roztropność. Rycerz nie wygrywał z przeciwnikami jedynie swoją siłą i sztuką władania mieczem. Musiał myśleć, rozpoznawać i stosować fortele. Tristan potrafił przebierać się za szaleńca, zaszyć w lesie kiedy trzeba, umiejętnie dowodzić wojskiem. Z „Dziejów Tristana i Izoldy” wyłania się tym samym obraz nieco inny od grubo ciosanego Rolanda. Rycerz, oprócz zasad i umiejętności walki musiał też wykazywać obycie. Był wzorcem kultury, piewcą kobiecego piękna, koneserem sztuki. Jego rozum pozostawał przy tym równie ważny, co silne ramię.
Średniowieczny wzorzec rycerza pozostaje fenomenem cywilizacyjnym. Przetrwał pięć wieków w pamięci Europejczyków i stanowił przykład dla kolejnych pokoleń. Widać to choćby w „Krzyżakach” Henryka Sienkiewicza. Główny bohater powieści, Zbyszko z Bogdańca, wykazuje rysy rycerza idealnego. To dobrze zbudowany, sprawny i przystojny młodzieniec z uznanego rodu. Chociaż ustępuje na polu sztuki choćby Fulko de Lorche, potrafi zachować się w obecności dam. Wielokrotnie daje też przykłady męstwa. Stoickie przyjęcie wyroku śmierci na swoją osobę świadczy o uczciwości bohatera. Przywiązanie do ojczyzny i króla to z kolei wierność, jakiej wielu mogłoby pozazdrościć. Podobnie zresztą, jak żywej w sercu mężczyzny wiary.
Nie bez powodu autor niniejszej pracy stwierdził, że rycerskich cech Zbyszka wielu mogłoby pozazdrościć. Sienkiewicz wybrał na bohatera swojej powieści przedstawiciela właśnie tej grupy społecznej średniowiecza, ponieważ rycerz idealnie nadaje się na wzór postaw życiowych. W literaturze parenetycznej stanowił go jedynie dla przedstawicieli swojej klasy. Kiedy społeczeństwo uległo większemu zrównaniu, wszyscy mogli się z nimi utożsamiać. To pokazuje, że wzorzec rycerza nie jest tylko idealnym obrazem konnego wojownika chrześcijańskiego. Stanowi coś więcej — ikonę, ideał zachowania dla całego świata łacińskiego.
Na koniec warto również przytoczyć elementy wiązane ze wzorcem rycerza, a niekoniecznie będące elementem etosu. Doskonale obrazuje je nie kto inny, jak Stanisław Wyspiański. Widmo Rycerza w „Weselu” to wszak sam Zawisza Czarny — nasz narodowy rycerz idealny. W dramacie Wyspiańskiego na pewno nie jest wzorem etycznym. Przypomina raczej strasznego, niemniej inspirującego upiora. Towarzyszą mu gromy, dudniący głos i aura niesamowitej mocy. Nawołuje przy tym Poetę do podnoszenia ducha narodowego, czynienia go godnym rzeczy wielkich. Wyspiański ucieleśnia Zawiszą Czarnym wojenną chwałę i dumę narodu polskiego. Rycerz staje się tym samym symbolem chwały i dumy zasłużonej poprzez czyny.
Rycerz stanowi przy tym najbardziej rozpoznawalny element tej spuścizny średniowiecza. Stanowił przykład wojownika, który stoją krwawą profesję łączy z zasadami moralnymi i kulturowymi. Profesja rycerza była nawet czymś więcej - drogą, którą warto podążać. Kształtowany przez etos wzorzec honorowego, wiernego i sprawiedliwego wojownika wpływał na nas poprzez wieki. W pewnym momencie przekroczył swoje pierwotne znaczenie. Wzorzec chrześcijańskiego wojownika stał się sposobem na szlachetne życie. Z czasem zaś wchłonął przypisywane mu elementy — chwałę, potęgę, dumę. Tym samym wzorzec średniowiecznego rycerza stał się symbolem — transcendentnym elementem cywilizacji, mającym niepodważalny wpływ na kolejne pokolenia Europejczyków.
Aktualizacja: 2024-09-08 15:12:45.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.