Narracja to zbiór wszystkich elementów utworu, które dają odbiorcy poczucie obcowania z jego fabułą. Składają się na nią takie elementy jak: język dzieła, rodzaj narratora oraz zakres jego wiedzy o rzeczywistości utworu. Możemy więc śmiało stwierdzić, że forma narracji kreuje sposób odbioru świata przedstawionego przez odbiorcę. Ze względu na złożoność tematu, potwierdzenie niniejszej tezy nie będzie jednak sprawą łatwą. Wymaga stosownych argumentów, przedstawiających różne sposoby prowadzenia narracji. Na problem należy również spojrzeć całościowo, poprzez prześledzenie historii literatury pod jego kątem.
Spis treści
Epoki literackie możemy porównywać pod wieloma kątami, choćby poprzez zestawienie ich najpopularniejszych prądów myślowych i wykorzystywanych gatunków. Chcący nauczać poprzez rozrywkę artyści oświeceniowi sięgali więc po komedie lub satyry, tymczasem społecznie zaangażowani i mający ambicję socjologów pozytywiści woleli formę powieściową. Za przewodnią myślą danej epoki idzie rzecz jasna chęć przedstawienia rzeczywistości w odniesieniu do niej. Przekaz autora predestynuje kształt świata przedstawionego w dziele. Jeżeli więc gatunek ma znaczący wpływ na jasność przekazu artysty, tym samym narracja kreuje sposób jego odbioru przez czytelnika. Świat przedstawiony zawiera ideę autora, a dobór gatunku i co za tym idzie, formy narracji pozwala w pożądany sposób tę myśl przekazać. Przykładowo ambicją pozytywistów było m.in. oddanie obrazu społeczeństwa poprzez jak najwierniejsze odtwarzanie życia ludzi wokół. Tym samym jako środek przekazu często wybierali powieść, gdzie łatwiej o najdrobniejsze detale rzeczywistości, które nie są barwione metaforą. Narrację prowadzili zaś z perspektywy pozwalającej najlepiej obserwować „obiekt badań”. Jej ważną cechą był realizm i naturalizm — detaliczne, brutalne oddanie stanu rzeczy. Z kolei przedstawiciele Młodej Polski pragnęli wznieść się ponad rzeczywistość materialną i odkryć transcendentalną prawdę o bycie. Dlatego w swojej narracji stosowali symbolizm. Dzięki temu ich światy przedstawione wypełnione były prawdami, nierzadko wręcz indywidualnymi, których czytelnik musiał dociekać w sposób nieoczywisty.
Przyjrzymy się teraz przykładom poszczególnych dzieł literackich, których kształt narracji odpowiada stojącym za nimi ideom. W kolejności chronologicznej jako pierwszego wypada omówić „Pana Tadeusza” - epopeję narodową autorstwa Adama Mickiewicza. Narracja dzieła jest trzecioosobowa z narratorem wszechwiedzącym. Oznacza to, że fabuła opowiadana nam jest z perspektywy obserwatora, który zna wszystkie szczegóły świata przedstawionego - przeszłość, przyszłość, a nawet myśli i ambicje bohaterów. Zyskujemy dzięki temu wszelką wiedzę o przedstawionej rzeczywistości. Nastaje pytanie: dlaczego autorowi zależało na tak dogłębnym poznaniu świata przez odbiorcę? Aby to zrozumieć, musimy zagłębić się w stojącą za „Panem Tadeuszem” idee epopei narodowej. Mickiewicz pragnął, aby jego dzieło stanowiło przetrwalnik polskiego ducha, a tym samym kształtowało naród przez kolejne pokolenia. Dzięki „zawędrowaniu pod strzechy” epopeja mogłaby oddziaływać na Polaków i pozwolić im trwać jako oddzielny etnos, pomimo nacisku kultury zaborców. Oprócz tego epopeja stanowiła opis „krainy lat dziecięcych” - idyllicznej krainy, do której powracamy z miłością i melancholijną tęsknotą. Dzięki wszechwiedzącemu, trzecioosobowemu narratorowi Mickiewicz mógł w pełni oddać klimat Soplicowa, a tym samym pozwolić czytelnikowi zanurzyć się w polską kulturę szlachecką. Taka narracja daje możliwość oddania wszelkich niuansów oraz w sposób założony przez autora.
W powieści „Lalka” Bolesława Prusa mamy do czynienia z dwoma typami narracji – trzecioosobowej (także z wykorzystaniem mowy pozornie zależnej) i pierwszoosobowej. Na plan pierwszy wyziera jednak spojrzenie z perspektywy obserwatora. Z pewną dozą ostrożności możemy nazwać go wszechwiedzącym – zna on bowiem myśli głównego bohatera. Z naszego punktu widzenia istotne jest jednak ograniczenie tej „wszechmocy” i sposób oddania postrzeganej rzeczywistości. Prus spogląda na świat przedstawiony w sposób realistyczny – opis każdego zjawiska czy przedmiotu jest niekiedy ordynarnie szczery. Nie ma tu upiększaczy, czy choćby wyszukanych metafor. Narracja przypomina raczej relację z perypetii Wokulskiego, zawierającą wtrącenia odnośnie stanu psychicznego postaci. Powód jest zgoła oczywisty, a wynika po raz kolejny ze stojących za powieścią idei.
Pozytywiści traktowali literaturę jako sposób na drobiazgowe rozpoznanie rzeczywistości. Szczególnie życia społecznego człowieka i jego psychiki. Dzięki realistycznemu odwzorowaniu świata oraz wgłębieniu się w umysły bohaterów mogli uzyskać pożądany efekt. Tym samym wyraźnie dostrzegamy, że wykorzystanie trzecioosobowego narratora, realistycznego spojrzenia i stylizowanego języka powoduje „naukowy” odbiór świata przedstawionego przez czytelnika.
Przyjrzyjmy się innym rodzajom narracji na przykładzie opowiadań „Sierpień” i „Nemrod” ze zbioru „Sklepy cynamonowe” Brunona Schulza. W obu utworach mamy do czynienia z narracją pierwszoosobową, czyli światem przedstawionym z perspektywy umieszczonej w nim postaci. Na łamach pierwszego opowiadania ma on jednak ograniczoną wiedzę o świecie, podczas gdy pewne elementy drugiego wskazują pogłębioną świadomość narratora.
Utwór „Sierpień” opisuje pewne lato z perspektywy osoby, którą możemy utożsamić z autorem. Język opowiadania jest bardzo osobisty, a przy tym niezwykle sensualny. Nic dziwnego, łączy specyfikę gorącego sierpnia z relacjami damsko-męskimi. Drugie dzieło to relacja z zażyłości między małym chłopcem i szczeniakiem. W pewnym momencie przechodzi jednak do obserwacji zachowań psiaka, obejmujących próbę zrozumienia świata z jego perspektywy.
Oba opowiadania (chociaż drugie jedynie częściowo) wykorzystują pierwszoosobową narrację do przedstawienia świata z perspektywy autora. Nie widzimy rzeczywistości „realnej”, a raczej przefiltrowaną oczami narratora - bohatera, który na wszystko patrzy z dziecięcą wrażliwościa. Pomaga w tym specyficzny język, określany mianem sensualnego. Uważny czytelnik zauważy przy tym, że opowiadania Schulza mają wręcz oniryczny charakter. Świat przedstawiony jest swoiście bajeczny, nierealny, przypominający senne wizje. Wynika to ze stojącej za autorem chęci oddania nie tyle prawdy o rodzinnym miasteczku, a jego odczuwania. Nie byłoby to możliwe bez użycia pierwszoosobowej narracji oraz tego sensualnego, a zarazem onirycznego języka.
Za dziełem literackim zawsze stoją konkretne idee. Choćby była to jedynie chęć przedstawienia pewnej historii, jest to już próba podzielenia się z odbiorcą sposobem postrzegania, rozumienia danych zjawisk. Narracja jest narzędziem służącym do osiągnięcia tego celu. Jej charakter ma wpływ na odbiór świata przedstawionego. Tym samym decyduje o postrzeganiu przez odbiorcę idei, które odzwierciedla. Ta interesująca konkluzja po raz kolejny potwierdza złożoność idei dzieła literackiego, nad którym warto dokonać głębszej refleksji.
Aktualizacja: 2024-12-02 12:04:35.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.