Pozytywizm to epoka, w której wiele uwagi poświęcano problematyce społecznej, w tym szczególnie kwestii klasowej. Ówczesne społeczeństwo było wyraźnie podzielona na warstwy, takie jak arystokracja, szlachta, mieszczaństwo i chłopstwo. Twórcy literatury pozytywistycznej często portretowali te grupy, wskazując na dynamikę międzyklasowych relacji, jak również podejmując się krytyki konkretnych środowisk. Świadczą o tym dwie, najważniejsze powieści tego okresu, „Lalka” Bolesława Prusa i „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej, które łączy komentarz w sprawie polskiej arystokracji.
W „Lalce” Prusa arystokracja ma liczne grono przedstawicieli. Należy do nich między innymi Izabela Łęcka wraz z ojcem, Tomaszem Łęckim, prezesowa Zasławska czy Starski. W większości przypadków wymienione postaci żyją w zgodzie z przekonaniem, że ich urodzenie zapewnia im wyższy status społeczny. Jednym z powodów, dla których Łęcka nie widzi w Wokulskim kandydata do swojej ręki jest właśnie „gorsze pochodzenie” mężczyzny.
Arystokracja w powieści Prusa zajmuje się błahymi sprawami, spędza czas na rozrywkach z dala od ciężkiej pracy. Ich status opiera się o znajomość dobrych manier, literatury czy sztuki. Jako część społeczeństwa nie wnoszą do wspólnoty żadnej wartości, a na dodatek nie potrafią dbać o własne finanse, o czym świadczy sytuacja Tomasza Łęckiego. Są oderwani od rzeczywistości, zdegenerowani i prowadzą próżniaczy tryb życia.
Bez najmniejszych wątpliwości można stwierdzić, że zamiarem Prusa były skrytykowanie tej grupy społecznej. Powieściopisarz projektuje arystokrację jako środowisko pełne wad, daleko od spełniania pozytywistycznych ideałów. Spośród wspomnianej grupy wyróżnia się prezesowa Zasławska ze swoją dobroczynną działalnością i wzorowo prowadzonym majątkiem ziemskim.
„Na pierwszy rzut oka może się wydawać, że „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej prezentuje podobne podejście. Arystokrację w tej powieści reprezentują postaci negatywne jak Zygmunt Korczyński, Teofil Różyc czy Emilia Korczyńska. Łączy ich nieposzanowanie pracy i ucieczka od obowiązków związanych z zarządzaniem majątkiem. Większość czasu spędzają na rozrywkach i spotkaniach towarzyskich, interesują się sztuką, ale raczej w ramach podkreślenia statusu niż konkretnych aspiracji.
Jednak krytyka, którą podejmuje pisarka jest bardziej zniuansowana niż w przypadku powieści Prusa. Wszystko za sprawą kontrastu zbudowanego wewnątrz tej warstwy społecznej. Orzeszkowa ukazała ją w pełnym przekroju — od arystokracji do zubożałej szlachty. Do drugiej grupy należy chociażby Anzelm Bohatyrowicz, prezentujący postawę szlachcica pracowitego i związanego z ziemią, ale także patrioty. Portretem odmiennym od opisanych wyżej jest również Witold Korczyński, który wyznaje podobne ideały względem Anzelma. Różni ich nastawienie do chłopstwa, ale ta kwestia zostaje rozwiązana w toku powieści.
Chociaż oba dzieła podchodzą krytycznie do arystokracji, konstruując bohaterów moralnie zdegenerowanych, obraz zaprezentowany w „Nad Niemnem” wydaje się mniej pesymistyczny za sprawą postawienia w centrum wydarzeń Anzelma Bohatyrowicza czy Witolda Korczyńskiego, których losy są symbolem potencjału naprawy tej klasy społecznej.
Aktualizacja: 2024-08-15 13:38:45.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.