Honoré de Balzac (Honoriusz Balzak, 1799-1850) to jeden z najwybitniejszych i najsławniejszych powieściopisarzy francuskich. W swych utworach, zwłaszcza w liczącej 97 tytułów monumentalnej Komedii ludzkiej, łączył realizm z romantyzmem, stając się twórcą klasycznej powieści realistycznej.
Honoré de Balzac - biografia skrócona
Balzak przyszedł na świat jako Honoré Balssa w żyjącej w Tours rodzinie wywodzącego się z langwedockich chłopów urzędnika Ludwika XVI i Napoleona Bonaparte Bernarda-François Balssa i młodszej od niego o trzydzieści dwa lata Anne Charlotte. Lata dzieciństwa przyszły autor Komedii ludzkiej spędził na francuskiej prowincji. Był uczniem kolegium ojców oratorianów w Vendôme, następnie kształcił się przez dwa lata w stolicy. W roku 1819, po trzyletniej praktyce u adwokata, złożył egzaminy pozwalające na występowanie przed sądami, jednak – wbrew planom rodziców – poświęcił się literaturze. Mimo pasji pisarskiej połączonej z zadziwiającym talentem i pełną pasji pracowitością, aż do śmierci angażował się w rozmaite przedsięwzięcia gospodarcze, nieraz inwestując w nie cały swój majątek. Mimo to, kolejne interesy, począwszy od wydawania książek klasyków w niskich cenach, poprzez odlewnię czcionek, drukarnię i czasopismo, a nawet górnictwo srebra w nieczynnych z dawien dawna kopalniach na Sardynii, kończyły się upadłością i wielkimi długami, z którymi autor Ojca Goriot zmagał się przez lata. Mimo to, aż do śmierci chętnie obmyślał rozmaite przedsięwzięcia, w tym np. wydanie encyklopedii czy słownika dla szkół powszechnych, która miała stać się tak popularna jak ziemniaki („kartofel oświaty”). Planował też, zapewne w związku z wyprawą do kraju swej ukochanej Eweliny, import z naszych ziem 60 tysięcy (sic!) dębów na podkłady pod drogę żelazną (wtedy największą innowację na świecie). Naiwnie kalkulował, że zarobi na tym milion dwieście tysięcy franków. Brak orientacji w realiach gospodarki sprawiał jednak, że jedynie popadał w długi.
Balzac tworzył z tytanicznym rozmachem, w okresach szczególnie wielkiej aktywności pisarskiej pracował po kilkanaście godzin dziennie. Pieczołowicie poprawiał korekty, dodając obszerne partie tekstu i liczne przeróbki. Uczestniczył w życiu literackim Paryża, w roku 1839 piastował godność prezesa Stowarzyszenia Literatów, zajmował się dziennikarstwem i krytyką literacką (np. tekst o Pustelni parmeńskiej Stendhala z roku 1840). W roku 1832 rozpoczęła się wymiana korespondencji z jedną z polskich czytelniczek, Eweliną Hańską (z początku podpisującą się jako Cudzoziemka, l’Étrangère. Listy wydano w czterech tomach jako Listy do Cudzoziemki, Lettres à l’Étrangère, 1906-1950). Korespondencja rozwinęła się w wielkie uczucie, którego uwieńczeniem był ślub w Berdyczowie, w marcu 1850 roku. Niestety, już 18 sierpnia ciężko chory Pisarz zmarł w Paryżu.
Nie budzi wątpliwości, że Balzak to jeden z najbardziej reprezentatywnych literatów francuskich. Właśnie on ukształtował teoretyczne podstawy powieści realistycznej, czyniąc ją samodzielnym, pełnoprawnym gatunkiem literackim. Honoriusz Balzak pokazał też, że forma utworu jest zawsze efektem powolnych, cierpliwych poszukiwań, a styl w każdym wypadku wymaga jak największej dokładności twórcy. W jego rozumieniu pisarz to zarówno historyk swej epoki i odgadujący prawdę dzięki obserwacji i analizie spostrzeżeń dokumentalista, jak i artysta obdarzony umiejętnością szczególnego oglądu rzeczywistości oraz niezwykłą wyobraźnią. Powieść ma zatem na celu nie tyle reprodukowanie realiów, co kreację świata przedstawionego per analogiam do świata prawdziwego, powinna ukazywać to, co typowe, wydobywać kwintesencję rzeczywistości społecznej.
Pierwsze utwory powstały dla teatru. Aż do Mercadet (1848) nie odnosiły sukcesów, jednak zdobyte doświadczenie Honoré de Balzac wykorzystał przy pracy nad kolejnymi powieściami. Pierwsze utwory prozatorskie to sentymentalno-przygodowe romanse, wzorujące się na literaturze dawnej i współczesnej. Współautorem części z nich był Auguste Lepoitevin de l’Égreville (Saint-Alme). Te, które powstawały samodzielnie wychodziły drukiem pod pseudonimami, m.in. Horace de Saint-Aubin i lord R’Hoone. Balzak planował napisanie historii Francji, spodziewając się zyskać efekt malowniczości z pomocą uwypuklania szczegółów. Jednak zestawiając ze sobą świat ludzi i zwierząt wpadł na pomysł cyklu powieści, które będą się składać na system. W roku 1829 ukazują się Szuanie – pierwsza powieść podpisana już własnym nazwiskiem Autora. Równolegle powstają opowiadania pod zbiorowym tytułem Sceny z życia prywatnego oraz Fizjologia małżeństwa. Pracując nad kolejnymi książkami, Balzac poszukiwał stale pomysłu - osnowy konstrukcji całego zaplanowanego systemu. W Ojcu Goriot (1834) po raz pierwszy zastosował swą innowacyjną zasadę powrotu postaci - znanych już czytelnikowi sylwetek, ulegających jednak przemianie by pojawić się w kolejnym utworze, czy to na pierwszym planie czy to w tle. Dzięki temu poszczególne powieści łączą się w spójną całość, dopełniając się. W liście do Eweliny Hańskiej z roku 1834 Pisarz nakreślił strukturę swego opus magnum, opisując jego podział na Studia obyczajowe (ukazanie obserwacji wydarzeń i zjawisk), Studia analityczne (reguły funkcjonowania jednostki) oraz Studia filozoficzne (wyjaśnienie przyczyn zjawisk i zdarzeń ze Studiów obyczajowych). Tytuł systemu powieściowego ustalił się w końcu roku 1840, Balzak zdecydował się na Komedię ludzką by w ten sposób nawiązać do Boskiej Komedii Dantego. Koncepcja dzieła została przedstawiona w przedmowie do wydania z r. 1842.
Komedia ludzka miała składać się ze 137 tytułów (udało się zrealizować aż 97), przybrała formę budowli. Fundamentem – podstawą były Studia obyczajowe, dzielące się na: Sceny z życia prywatnego (m.in. Gosbeck (1830), Kobieta trzydziestoletnia (1831-1834), wspomniany już Ojciec Goriot); Sceny z życia prowincji (np. Proboszcz z Tours z r. 1832, Eugenia Grandet (1833), Stracone złudzenia (1837-1843) i Urszula Mirouët z roku 184), Sceny z życia paryskiego (m.in. Historia wielkości i upadku Cezara Birotteau z roku 1837, Blaski i nędze życia kurtyzany (1838–47) oraz Kuzynka Bietka z roku 1846 i wydany rok później Kuzynek Pons); Sceny z życia politycznego (przykładowo Z. Markas z r. 1840 oraz Tajemnicza sprawa (1841)). Podstawę konstrukcji systemu Komedii ludzkiej uzupełniają Sceny z życia wojskowego (m.in. wspomniani już Szuanie) oraz Sceny z życia wiejskiego (np. wydany w r. 1833 Lekarz wiejski).
Ponad Studiami obyczajowymi znajdowały się pozostające pod wpływem okultystycznych i mistycznych teorii Emmanuela Swedenborga i Louise-Claude’a de Saint-Martin Studia filozoficzne. Zgodnie z nimi, motorem ludzkiego działania - tak w wymiarze społecznym jak i jednostkowym - jest wola i myśl pojęta jako silne pragnienie, namiętność lub pożądanie. Chodzi tu nie tylko o pragnienie użycia, lecz również dążenie do poznania rzeczywistości i absolutu (np. Ludwik Lambert z r. 1832 oraz Poszukiwanie absolutu z r. 1834).
Zwieńczeniem gmachu Komedii ludzkiej są próbujące wskazać zasady patologicznego postępowania Studia analityczne, obejmujące Fizjologię małżeństwa (1829) oraz wydane w roku 1845 Małe niedole pożycia małżeńskiego.
Komedia ludzka to dzieło zarówno romantyczne jak i realistyczne, określane przez badaczy i czytelników jako mistyczne i wizjonerskie. Obejmuje czasy Pisarza, począwszy od rewolucji lat 1789-1799 aż po panowanie Ludwika Filipa I. Balzak kreśli w nim obraz dynamicznego społeczeństwa, które składa się z ludzi owładniętych namiętnościami, drapieżnych, motywowanych ambicją, żądzą wzbogacenia się i zyskania władzy. Bohater romantyczny w klasycznym, bajronicznym sensie, znika, a jego miejsce zajmuje postać ponadczasowa i typowa, np. napawający się swą władzą i potęga pieniądza skąpiec Grandet czy podobny do króla Leara ojciec Goriot. Również miejsce romantycznych heroin zajmują zamężne „kobiety trzydziestoletnie”. W poszczególnych powieściach spotykamy obszerną ekspozycję z bardzo szczegółowymi opisami miast, domów, wnętrz, strojów itp. Akcja dramatyczna jest zwarta, rozgrywa się na oczach czytelnika. Poza Komedią ludzką Balzac wydał m.in. rubaszne i pełne polotu opowiadania osadzone w czasach Pierre’a Rabelaise’a, pisane umiejętnie archaizowaną francuszczyzną (Contes drolatiques z lat 1832-1837, przekład polski pt. Opowiastki jurne ukazał się w r. 1913).
Do dorobku Honoré de Balzaca nawiązywali m.in. realiści i naturaliści (stając się tym samym kontynuatorami jego programu) oraz przeciwnicy jego poglądów, zw. twórcy tzw. nowej powieści. Badacze literatury polskiej stawiali tezy o wpływie francuskiego pisarza na Józefa Ignacego Kraszewskiego, Bolesława Prusa i Josepha Conrada-Korzeniowskiego. W latach 1897-1901 toczyła się interesująca debata dotycząca wpływu noweli La Grande Bretèche na Mazepę Juliusza Słowackiego.
Dzieła składająca się na Komedię ludzką zaczęły ukazywać się w przekładzie na język polski już w XIX stuleciu (tłumaczenia Franciszka Salezego Dmochowskiego z l. 1834-1838 oraz liczący osiem tomów Wybór dzieł w ramach serii Biblioteka Najcelniejszych Utworów Literatury Europejskiej, wydany w l. 1880-1884). Szczególnie ważną rolę odgrywają do dziś świetne tłumaczenia Tadeusza Boya-Żeleńskiego, który w latach 1909-1933 napisał przedmowy i wydał większość Komedii ludzkiej. Boy-Żeleński ogłosił też liczne artykuły i studia o Pisarzu (Balzac z r. 1934, wydane pt. O Balzaku w r. 1950). Po roku 1945 przekładami zajmował się Julian Rogoziński (uzupełnienie Studiów filozoficznych oraz Studiów obyczajowych).
Balzak: „najgorszą z wad jest nie mieć żadnej”.
Dzieciństwo i młodość mistrza powieści
Honoré de Balzac urodził się jako Honoré Balssa 20 maja 1799 w Tours. Ojciec pochodził z rodziny chłopskiej z południa Francji (Langwedocja), przez 43 lata pracował jako urzędnik państwowy, tak za czasów Ludwika XVI jak i Napoleona Bonaparte. Matka przyszłego autora Komedii ludzkiej wywodziła się z zamożnej rodziny paryskich mieszczan, zajmujących się handlem tkaninami. Co prawda był jednym z czwórki rodzeństwa, jednakże jako dziecko, Balzac miał tylko jedną przyjaciółkę, swą siostrę Laurę (później Laura de Surville). Po latach właśnie ona stworzyła jego pierwszą biografię.
Mając osiem lat, chłopiec trafił do szkoły w Collège des Oratoriens w Vendôme. Uczył się tam przez sześć lat, gdyż po upadku Napoleona Bonaparte rodzina Balssa przeprowadziła się z Tours do Paryża. W stolicy młodzieniec jeszcze dwa lata spędził w szkolnych ławach, by niebawem rozpocząć trzyletnią praktykę w kancelarii adwokackiej (jego utwory pokazują szczegółową znajomość prawa procesowego i realiów związanego z prawem świata finansów). Rodzice pragnęli, by został notariuszem, jednak Honoriusz marzył już o karierze literackiej, z początku jako dramatopisarz. Niestety, tragedie, m.in. Cromwell z r. 1819 okazały się zupełnymi porażkami. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że zerwanie z karierą jurysty nastąpiło za wiedzą i w zasadzie za zgodą rodziców, którzy pozwolili synowi na kilkuletnią przerwę w edukacji (której kolejnym etapem miały być studia wyższe) by spróbował swych sił jako pisarz (G. Lanon, P. Tuffrau, Historia literatury francuskiej, s. 503).
Niezrażony niepowodzeniami Pisarz zajął się tworzeniem pełnych filozoficznych i mistycznych spekulacji powieści, by niebawem zwrócić się ku pisanym na zamówienie historycznym i humorystycznym gotyckim powieściom nie najwyższych lotów. Ukazywały się one pod pseudonimem, część powstała w ramach „spółki pióra” z Augustem Lepoitevin de l’Égreville. Oprócz tego, Balzak próbował szczęścia – zaciągając przy tym kolejne pożyczki na niezbędne a kosztowne inwestycje – jako wydawca, właściciel drukarni, a nawet odlewni czcionek. O ile zyski były niepewne a ryzyko duże, pewnikiem okazywała się upadłość. W roku 1828 tylko szczęśliwe zrządzenie losu ocaliło Pisarza przed ogłoszeniem bankructwa de iure, jednak dług w wysokości aż 60 000 franków sprawił, że kolejne lata przyniosły ciężką pracę i narastające należności wierzycieli. Mimo to, można powiedzieć, ze właśnie po niepowodzeniach w interesach Honoriusz Balzak zakończył czas „pisarskiego terminowania” i stał się mistrzem literatury. Wspominał, że w roku 1828 miał jedynie pióro, pozwalające zarabiać na życie i zapłatę 125 000 [franków] długów. (cyt. za: Historia…loc.cit.). Aż do śmierci uznawał, że dobrobyt czy wręcz bogactwo jest nieodzownym warunkiem rozwoju kariery literackiej (ibidem).
Sukcesem zdawały się być już dwa dzieła, które ukazały się w r. 1829: Szuani (Les Chuans) – pierwsza powieść, którą Autor uznał za na tyle wartościową, by odważyć się na opublikowanie jej pod swym prawdziwym nazwiskiem oraz Fizjologia małżeństwa (La Physiologie du mariage). Szuani to powieść historyczna, która opowiada o chłopach z francuskiej Bretanii, zwanych właśnie Szuanami, walczących w szeregach popierających monarchię i Burbonów powstańców, którzy wystąpili w r. 1799 przeciwko władzom rewolucyjnym. Fizjologia małżeństwa to natomiast humorystyczny esej satyryczny, w którym Balzac zajął się przyczynami i sposobami zwalczania niewierności małżeńskiej. Renoma Pisarza wzrosła jeszcze bardziej po ukazaniu się sześciu opowiadań składających się na Sceny z życia prywatnego (Scènes de la vie privée, 1830). Poszczególne utwory to w przeważającej mierze studia psychologiczne postaci dziewcząt sprzeciwiających się powadze i władzy rodziców (por. model rodziny i władzy ojcowskiej w Kodeksie Napoleona). Szczególnie dokładne i uważne opisy środowiska rodzinnego bohaterek zapowiadają zadziwiające swą precyzją spostrzeżenia zawarte w paryskich studiach Balzaka.
Dandys – gawędziarz wśród pięknych dam
Wraz z ukazaniem się Scen z życia prywatnego Honoriusz Balzak zaczyna coraz częściej przebywać w stolicy Francji, chętnie goszcząc w najbardziej znanych salonach. Wiele sił poświęca wykreowaniu się na olśniewającą elity życia kulturalnego i towarzyskiego, charyzmatyczną i pociągającą postać. Zabiegi owe były na tyle skuteczne, że większość osób, które miały okazje poznać Pisarza osobiście oceniała go jako człowieka pełnego życia, rozmownego i jowialnego, lecz niestety chełpliwego, łatwowiernego a nawet egoistycznego. Właśnie w tym okresie autor Kuzynki Bietki dodał do swego nieco zmodyfikowanego nazwiska sugerujące dobre pochodzenie „de” i zaczął korzystać z herbu dawnego szlacheckiego rodu, z którym nie był w żaden sposób spokrewniony. Nie budzi wątpliwości, że Balzac pragnął miłości, sławy i uznania, a wraz z tym – podobnie jak za młodu – bogactwa. Był przy tym w pełni świadom swych możliwości pisarskich i literackiego geniuszu. Chętnie zostawał kochankiem arystokratek i eleganckich dam, a doświadczenia miłosne pozwoliły mu na zrozumienie psychiki dojrzałych kobiet. W latach 1828-1834 prowadził burzliwe życie, wciąż pełne problemów finansowych, tym bardziej że honoraria pobierał zaliczkowo, przeznaczając je na zakupy i wydatki niezbędne do prowadzenia życia światowego, modnego i wykwintnego eleganta (niezbyt sprzyjała temu figura i okrągła twarz). Mimo wspomnianych wyżej wad, Honoré de Balzac był chętnie widziany w dobrym towarzystwie m.in. jako doskonały gawędziarz (wiązało się to z mistrzowskim, chyba najlepszym w jego epoce, opanowaniem francuskiego i wielkim talentem w komponowaniu dialogów).
Pamiętajmy jednak, że salony i promenady były jedynie odpoczynkiem od ciężkiej pracy literackiej. Balzac był w stanie pisać po 14-16 godzin dziennie, siedząc przy stole w charakterystycznej, tak dobrze znanej z dagerotypowego portretu, białej koszuli, z gęsim piórem w dłoni. Do legendy przeszła też stale towarzysząca Pisarzowi czarna kawa, wypijana w ogromnych ilościach. By utrzymać się [na zadowalającej go stopie – zatem stopie kosztownej, vide nędza Baudelaire’a wywołana pasją kolekcjonera sztuki – R.M.] i spłacić wierzycieli, zaczął pisać Komedię, narzuciwszy sobie niesamowity [lecz bardzo szkodliwy dla zdrowia, nie tylko fizycznego – R.M.] tryb życia: w okresach euforii dzień w dzień po czternaście godzin pracy, w gorączce twórczej podtrzymywanej kawą. [K]iedy przepracowany organizm odmawiał posłuszeństwa – dziewięć godzin dziennie (Literatura… op.cit., s. 503). Co ciekawe, Balzak szedł spać o szóstej wieczór, po szybko zjedzonej kolacji, wstawał już około północy (!), pił swój czarny eliksir i pracował aż do południa, niekiedy nawet do czternastej (ibidem). Tak rygorystyczny i wyniszczający tryb życia pozwolił co prawda na stworzenie na przestrzeni dwóch dekad jednego z największych dzieł XIX wieku, jednak żar talentu i ambicji spalił samego Twórcę, zmarłego w wieku zaledwie 50 lat.
W roku 1832 Balzac zaprzyjaźnił się z Eweliną Hańską, żoną posuniętego w latach hrabiego z terenów dzisiejszej Ukrainy. Relacja rozpoczęła się od listu – podobnego do nadsyłanych przez wiele innych zachwyconych czytelniczek – wyrażającego podziw dla geniuszu Pisarza. Już w r. 1833 miały miejsce dwa pierwsze spotkania w Szwajcarii, podczas drugiego z nich, w Genewie, Balzak i Hańska zostali kochankami. Po raz trzeci widzieli się w stolicy Austrii w roku 1835. Postanowili pobrać się, gdy Hańska zostanie wdową; trwała wymiana korespondencji, której owocem były obfitujące w informacje o życiu i twórczości Pisarza Listy do Cudzoziemki (Lettres à l’étrangère, cztery tomy z l. 1889-1950).
Moc pióra w ręku geniusza
Gdy para podjęła decyzję o zawarciu małżeństwa, priorytetem Honoriusza Balzaka stało się spłacenie długów i uporządkowania swych spraw finansowych, tak by stać się człowiekiem zamożnym. Lata przypadające po roku 1832 to okres najbardziej płodny literacko. W latach 1832-1835 powstaje ponad 20 dział, w tym Lekarz wiejski (Le Médecin de campagne) oraz Eugénie Grandet (obie z r. 1833), Znakomity Gaudissart (L’Illustre Gaudissart, również z r. 1833), a także doskonały, zasłużenie słynny i popularny Ojciec Goriot (Le Père Goriot), wydany w r. 1835. Do utworów mniej obszernych, lecz również napisanych w czasie największego rozkwitu twórczego nalezą powstałe w r. 1832 Pułkownik Chaber (Le Colonel Chaber) oraz Proboszcz z Tours (Le Curé de Tours). W latach 1833-35 ukazują się kolejne części trylogii Historia trzynastu (Histoire des treize), a w roku 1835 Gobseck. W latach 1836-1839 spod pióra Honoriusza Balzaka wychodzi Le Cabinet des antiques (Gabinet starożytności, wyd. 1839), zaś w l. 1837-43 powstają dwie pierwsze części uznawanych powszechnie za arcydzieło Straconych złudzeń (Illusions perdues). W roku 1837 do księgarń trafia César Birotteau, a rok później La Maison Nucingen (Bank Nuncigena). Wypada w tym miejscu wspomnieć, że w latach 1832-1837 autor Komedii ludzkiej wydaje inspirowane Pierrem Rabelaise’em, napisane z werwą, językiem umiejętnie stylizowanym na renesansowy francuski Contes drolatiques (dosł. Zabawne historie, w przekładzie Boy’a Opowieści jurne). O wszechstronnym talencie i licznych zainteresowaniach Twórcy świadczą powstałe w latach 30. powieści filozoficzne, poruszające m.in. tematy związane z mistycyzmem, okultyzmem i rozmaitymi tezami, uznawanymi dziś za pseudonaukę (Jaszczur (La peu de chagrin) oraz Nieznane arcydzieło (Le Chef-d’ouevre inconnu), obie z r. 1831, Louis Lambert (1834), wydane w tym samym roku Poszukiwanie Absolutu (La Recherche de l’absolu) oraz Serafita (Séraphîta, 1834–35)).
W roku 1834 Balzac w pełni opracował plan swego wielkiego dzieła – ujęcia powieści w grupy, tworzące system przedstawiający panoramę współczesnego Twórcy społeczeństwa francuskiego. Miała powstać synteza, składająca się ze zróżnicowanych, lecz połączonych i współgrających serii dzieł. Studia analityczne (Études analytiques) dotyczyły zasad kierujących życiem społecznym i indywidualnym. Studia filozoficzne ( Études philosophiques) ukazywały czynniki, które zdaniem Balzaca decydują o ludzkim postępowaniu, zaś Studia obyczajowe (Études de moeurs ) pokazywały skutki działania tych czynników, dzieląc się na sześć rodzajów „scen” (scènes): politycznych (publicznych), prywatnych, paryskich, prowincjonalnych, wojskowych oraz scen z życia na wsi.
W efekcie, w latach 1834-1837 ukazało się dwanaście tomów, jednak Balzak napisał już o wiele więcej, a w roku 1840 wpadł na pomysł zatytułowania całości na wzór Divina Commedia Dantego Alighieri Komedią ludzką - La Comédie humaine. W tym samym czasie przystąpił do negocjacji z konsorcjum oficyn wydawniczych, by skłonić je do przygotowania edycji pod jego nazwiskiem. W latach 1842-1848 ukazało się 17 tomów, zawierających słynną przedmowę powstałą w r. 1842. Trzy lata później autor Kuzynki Bietki dysponował kolejnymi nowymi dziełami, planował i rozpoczynał następne, a zatem rozpoczął przygotowanie do nowego pełnego wydania Komedii ludzkiej. „Edycja ostateczna” ukazała się już po jego śmierci, bo w l. 1869-1876, liczyła 24 tomy, obejmujące nieco ponad 90 utworów, tak powieści, jak i opowiadań.
W roku 1834 w pełni dojrzała i uformowała się ostatecznie koncepcja „powracających postaci”, polegająca na stworzeniu „magazynu” bohaterów, wprowadzanych do kolejnych dzieł by w ten sposób zapewnić naturalną spoistość, a wraz z nią iunctim poszczególnych składowych wielkiego systemu – gmachu Comédie humaine. Dana postać pojawia się w kolejnych utworach – a to w tle, a to na pierwszym planie - w taki sposób, by czytelnik był zainteresowany przyczynami jej powracania, a dzięki temu odkrywał (czy może raczej w dużej mierze kreował w swej wyobraźni) pełną sylwetkę każdego „powracającego bohatera”. Właśnie dzięki tej innowacyjnej koncepcji – narzędziu powieściopisarza, Balzac jest zaliczany do twórców nowoczesnego, realistycznego cyklu powieściowego. O mistrzowskim posługiwaniu się tworzywem literackim i systematycznej, wirtuozerskiej pracy nad ogromnym dziełem świadczy już samo to, że Komedia ludzka obejmuje ok. 2 470 postaci nazwanych oraz 566 postaci nienazwanych.
Warto w tym miejscu zaznaczyć, że autor Jaszczura słynął ze swego bardzo specyficznego a przy tym brzemiennego w skutki (również negatywne) sposobu komponowania. Punktem wyjścia był często względnie prosty temat i krótki wstępny zarys, jednak nowe pomysły namnażały się wraz z kolejnymi zapisanymi stronicami (i kolejnymi filiżankami czarnej kawy). W końcu utwór rozrastał się, sięgając daleko poza pierwotny zamysł. Pociągało to za sobą dodatkowe koszty ze strony wydawców, tym bardziej że Balzac miał zwyczaj nanoszenia obszernych poprawek i wstawiania do tekstu nowych ustępów dopiero, gdy przesyłano mu roboczy druk danego dzieła do korekty autorskiej. Inwencja i konsekwentna rozbudowa fabuły od opowiadania aż do powieści sprawiały, że rosły rachunki za skład i druk nowej, często diametralnie zmodyfikowanej wersji książki (zecerzy pracowali ręcznie!). Dla wciąż zadłużonego Pisarza było to poważne obciążenie. Mimo to, modyfikacje pojawiały się nawet gdy dana powieść była już w druku, trafiając do nowych edycji i zwiększając koszty, przerzucane przez oficyny na Balzaka.
Pani Balzac
W styczniu roku 1842 do autora Szuanów dotarły wieści o śmierci Wacława Hańskiego, tym samym ukochana Ewelina została wdową. Mimo zniknięcia głównej przeszkody w połączeniu kochanków węzłem małżeńskim, problemem pozostawały długi Balzaca. Z tego względu Hańska przez kilka lat wstrzymywała się z definitywną zgodą na zamążpójście, zaś Pisarz cały czas pracował, nawet ciężej i gorliwiej niż wcześniej. Mimo coraz bardziej dających się we znaki problemów ze zdrowiem, Balzac stworzył w l. 40 wiele ważnych dzieł: Taejmniczą sprawę (Une Ténébreuse Affaire) oraz Ursule Mirouët, obie z roku 1841; Czarną Owcę (La Rabouilleuse z l. 1841-1842), a przede wszystkim zaliczane do arcydzieł Blaski i nędze życia kurtyzany (Splendeurs et misères des courtisanes z l. 1843–47). W roku 1847 ukazują się dwa ostatnie dzieła, które niebawem staną się klasyką literatury europejskiej: Kuzynka Bietka (La Cousine Bette) oraz Kuzynek Pons (Le Cousin Pons).
Jesienią roku 1847 Honoré de Balzac wyrusza w bardzo daleką podróż na wschód dawnej Rzeczypospolitej, kierując się ku rezydencji swej ukochanej Eweliny w Wierzchowni. Bawi tam do lutego 1848 roku. Wraca do Francji, jednak w październiku znów jest u Hańskiej, już śmiertelnie chory. Na kresach przebywa aż do wiosny roku 1850, doczekując w końcu zgody na małżeństwo, które zostaje zawarte w marcu. Państwo młodzi udają się do Paryża, gdzie Pisarz po kilku miesiącach umiera. Wielka panorama Komedii ludzkiej pozostała w wielu miejscach nieukończona: tylko częściowo ukształtowane zostały sceny życia politycznego i wojskowego, brakło też utworów dotyczących nowej klasy – proletariatu przemysłowego wielkich miast, pracującego w wielkich fabrykach, często za nędzne wynagrodzenie, w bardzo ciężkich i groźnych dla zdrowia, a nawet życia warunkach (pamiętajmy, że w r. 1848 ukazuje się Manifest Komunistyczny).
Gustave Lanson i Paul Tuffrau piszą, że Honoriusz Balzak był naturą wulgarną [zdaje się że chodzi tu o „pospolitość”, „prostactwo” tak jak w łacinie – vulgus czyli prosty lud, w przeciwieństwie do uczonych i dobrze urodzonych – R.M.] lecz zdrową, dobrą i silną, [zawsze był] pełen werwy (…) rozsadzała go potrzeba aktywności. Próżność niczym u dziecka i niespożyta energia pomagały [mu] w zaciętej walce z losem. Ratowała [Balzaka również] nie znająca granic skłonność do złudzeń, która kazała stale wierzyć, że już następnego dnia będzie bogaty (Literatura… s. 504).
Wokół twórczości Honoriusza Balzaka
Lanson i Tuffrau przypominają, że wraz z Balzakiem, naturą pospolitą i silną, [francuska] powieść obyczajowa, przejawiająca się wcześniej w malowniczości obrazów Wiktora Hugo (Katedra Marii Panny w Paryżu z r. 1831) i w przeobrażającym, lecz nie zniekształcającym realiów, lirycznym romantyzmie George Sand (Indiana z r. 1832) stała się powieścią realistyczną (Historia…, s. 493).
O inspiracji romantyzmem świadczy Komedia ludzka z całym jej bogactwem, zawartym w 24 powieściach i dziesiątkach nowel, jednak wielką wartością tego monumentalnego dzieła, w zamierzeniu mającego przedstawić – na podobieństwo Dantego – kompleksową wizję rzeczywistości społecznej - są cechy realistyczne: wyrazisty, dokładny obraz zamożnego mieszczaństwa i burżuazji, prawdziwość wnikliwie przedstawianego przez obdarzonego fotograficzną pamięcią Pisarza tła (ibidem ze zwróceniem uwagi, że postaci Balzaca są celowo uproszczone a w konsekwencji typowe a przy tym bardzo żywe, tak jak u Moliera; szczególnie dobrze widać to w Eugenii Grandet oraz Ojcu Goriot). Warto wspomnieć, że oprócz realizmu, literatura Francji XIX stulecia zna również beletrystykę obiektywną, ściśle stosującą się do surowych reguł – procedur (a może wręcz algorytmów?) sztuki dla sztuki (zwłaszcza utwory dramaturga, historyka i archeologa Prospera Mérimée (1803-1870), przede wszystkim Colomba z r. 1840).
Fenomenalna wyobraźnia – groźna w życiu codziennym, (finanse!) – była niezmiernie cenna w twórczości, zwłaszcza że Balzac dążył do przedstawienia społeczeństwa, w którym brutalny leseferyzm, ambicje i egoizm, czyniące swymi narzędziami przeróżne spekulacje in fraudem legis a kosztem słabych, odgrywały pierwszorzędną rolę. Można powiedzieć, że świat przedstawiony Komedii ludzkiej to imperium pieniądza – króla wszechwładnego, wszechwiedzącego, zawsze potrzebnego i zawsze skutecznego (zob. np. rozmowę Blondeta, Bixiou, Couture i Finota w La Maison Nucingen). Jak pisze A.H.Pasco dla Balzaca miłość do pieniędzy jest korzeniem życia w społeczeństwie, miał całkowitą rację, podkreślając ich wagę (A. H. Pasco, Balzac…, s. 67). Nasuwa się tu pytanie, czy Balzac w istocie redukował człowieka – zatem i siebie samego - do zachłannego homo oeconomicus czy spoglądał na franki (których zawsze mu brakowało) jedynie jako na narzędzie realizacji marzeń i planów, zwłaszcza literackich. Czy Ewelina Hańska miała być jedynie „niezbędną rzeczą” – une chose indispensable – tak jak żona Nucingena, Delfina? (zob. ibidem).
Pamiętajmy ponadto, że w twórczości autora Kuzynki Bietki dostrzec można uleganie porywom epoki Byrona i Puszkina, stąd ogrom, gwałtowność i nadmiar, świadczące o romantycznym rodowodzie jego prozy. Jednakże Balzak nie miał poetyckiego geniuszu, gustu i wyczucia stylu, dlatego sceny i powieści romantyczne jego autorstwa należą dziś do martwych części (…) dzieła, a zawsze były chybione (Literatura…, s. 508). Autor Jaszczura z wirtuozerią przedstawiał sylwetki i typy przeciętne, zwykłe czy „pospolite”, zatem mieszczan i lud oraz przedmioty materialne, poznawalne empirycznie, zmysłowo. Właśnie to odpowiadało jego temperamentowi pisarskiemu (ibidem). Uznawany za twórcę realizmu, Honoriusz Balzak kładł podwaliny po gmach klasycznie rozumianej powieści, z fabułą składającą się z sekwencji połączonych w logiczny sposób zdarzeń, o których opowiada wszechwiedzący narrator, a poszczególni bohaterowie są nakreśleni jako spójne sylwetki z pogłębionym portretem psychologicznym (por. np. dalecy od sielankowych „statystów” chłopi z powieści polskiego tytana pióra, potrafiącego dyktować naprzemiennie tekst kilku utworów Józefa Ignacego Kraszewskiego (również zajmował się interesami, w tym drukarnią!)).
Zalety i wady syntezy epoki
Komedię ludzką można scharakteryzować jako monumentalny fresk społeczeństwa Pierwszego Cesarstwa, Restauracji i Monarchii Lipcowej. Balzak przedstawił niemalże wszystkie środowiska społeczne i zawody. Wrażenie rzeczywistości i kompletności wykreowanego przezeń świata społecznego wzmacnia u czytelnika wspomniane już wielokrotne sięganie do tych samych bohaterów w różnych okresach ich życia.
Pamiętajmy jednak, że badacze wskazują, iż Komedia ludzka ma pewne wady i to wady poważne, wręcz szpecące (Literatura…, s. 504). Chodzi m.in. o brak stylu - co prawda Balzac stara się pisać jak najlepiej, jednak popada często w patos i frazeologię. Brak też umiaru – rozgorączkowane pióro nie potrafi narzucić sobie karbów, zatrzymać się, gdy opisuje np. coś zabawnego. Oprócz tego, za niezbyt właściwe można uznać ambicje filozoficzne czy mistyczne – tendencje charakterystyczną dla romantyków (vide np. Mickiewicz i Józef Hoene-Wroński, wizje genezyjskie Słowackiego). Ambicje owe sprawiają, że Twórca przerywa opowieść in medias res, przechodząc nieoczekiwanie do rozbudowanych wywodów filozoficznych albo moralnych, wyobraża sobie, że jest lekarzem poważnie badającym tętno swego stulecia, [a zatem ma obowiązek] przekazania swej diagnozy [czytelnikom] (ibidem, s. 505). Twórcy można zarzuć również całkowity niemalże brak wyczucia przyrody: krajobrazy są u niego tylko rzeczowymi inwentarzami. Balzak nawiązuje [wbrew pozorom – R.M.] do tradycji klasycznej, interesuje go tylko człowiek i wszystko to, co mu towarzyszy bądź ujawnia jego tajemnice [chodzi tu przede wszystkim o humanizm niechrześcijański i antropocentryzm, mocno zresztą związane np. z alchemią i okultyzmem, nie tylko w dobie Odrodzenia – R.M.].
Zasadniczy cel Honoré de Balzaca to przedstawianie natury ludzkiej i stosunków społecznych. (ibidem). Gustave Lanson i Paul Tuffrau uznają, że i na tym polu trafiamy na pewien dający się odczuć niedostatek a wręcz wadę: pożałowania godne zamiłowanie do zupełnie nieprawdopodobnych sytuacji (…) ekstrawagancji w duchu sensacyjnych romansów [czyli tego, czym Autor zajmował się za młodu – R.M.] , (…) niezdolność [gdy trzeba] odtwarzać wyrafinowane obyczaje i subtelne charaktery (ibidem). Zdaniem cytowanych badaczy, tworzone przez Balzaka postaci wielkich dam sprawiają wrażenie trzeciorzędnych aktorek, grających księżniczki w prowincjonalnych teatrach, ich wdzięk jest niezgrabny, zachowują się z wywołującą niepokój bezceremonialnością, która oznaczać ma arystokratyczną swobodę (ibidem). Czy rzeczywiście mamy tu do czynienia z brakiem warsztatowym czy raczej z realistycznym opisem świata, który Pisarz poznał dobrze z autopsji i z którym stale pragnął się jak najpełniej zintegrować? Zdaje się, że twierdzenie, iż cnota, podobnie jak wdzięk, nie jest mocną stroną Balzaka, [a] geniusz jego zaczyna się przy występku i wulgarności (ibidem) to zbyt daleko idąca a przez to krzywdząca generalizacja. Być może właśnie ze względu na zbytnią kategoryczność takiej ocen, Lanson i Tuffrau już w kolejnym akapicie cytowanej syntezy deklarują jasno: po tych zastrzeżeniach stajemy pełni podziwu wobec potęgi twórczej Balzaka.
Rafał Marek, 04.04.2022
Literatura:
Honoré de Balzac [w:] Encyclopedia Britannica, 14 Aug. 2021, https://www.britannica.com/biography/Honore-de-Balzac;
Prosper Mérimée [w:] Encyclopedia Britannica, 24 Sep. 2021, https://www.britannica.com/biography/Prosper-Merimee;
Gustave Lanson, Paul Tuffrau, Historia literatury francuskiej w zarysie, przekł. Wiera Bieńkowska, PWN, Warszawa 1963.
Alan H. Pasco, Balzac, Money and the Pursuit of Power [w:] Owen Heathcote (ed.), Cambridge Companion to Balzac, Cambridge University Press, Cambridge 2017, s. 67-80.