Romantyzm i pozytywizm to dwie skrajnie różniące się od siebie epoki. Ich twórców dzieliło podejście do wielu rzeczy, między innymi do społeczeństwa, odzyskania niepodległości przez Polskę, pracy i wielu innych kwestii. Mimo to dzieła powstające w jednym i drugim okresie często porównuje się do siebie. Wchodzą one bowiem ze sobą w dialog, polemizują ze sobą, a czasami nawet służą jako punkt wyjściowy do wybranych dyskusji czy rozwinięcia pewnych zagadnień. Z tego powodu warto porównać do siebie między innymi pochodzącą z epoki romantyzmu epopeję Adama Mickiewicza, czyli „Pana Tadeusza” oraz najważniejszą powieść pozytywistyczną i społeczną Elizy Orzeszkowej zatytułowaną „Nad Niemnem”.
Mimo iż „Pan Tadeusz” to jeden z najważniejszych utworów romantyzmu i pochodzi z roku 1834, a „Nad Niemnem” to powieść reprezentująca pozytywizm i opublikowana w roku 1888, to można wskazać między nimi pewne podobieństwa. Mickiewicz opisał szlachtę i jej losy z początku XIX wieku, skupił się też na wątku miłosnym i tematyce niepodległościowej. Orzeszkowa poruszyła bardzo podobne zagadnienia, ale w zupełnie innej, współczesnej jej odsłonie.
Oba utwory na swoje miejsce akcji wybierają Litwę. Jej krajobrazy są idealizowane zarówno przez Mickiewicza, jak i potem Orzeszkową, przypominają prawdziwie arkadyjskie miejsca. Natura jest nie tylko pięknym tłem dla opisywanych wydarzeń, ale też właściwie ich uczestnikiem. Bez niej bohaterowie między innymi by nie przetrwali, to właśnie ona bowiem ich żywi. Z naturą wiąże się uczciwa i ciężka praca kolejnych pokoleń chłopów i mieszkańców wybranych okolic. Oba dzieła rozgrywają się podczas lata, kiedy to przyroda jest w rozkwicie, rozpieszcza ludzi plonami i piękną pogodą. Bliskość natury pozwala też bohaterom na poczucie spokoju i bezpieczeństwa.
Mickiewicz i Orzeszkowa opisują społeczeństwa znajdujące się w bardzo ważnym momencie dziejowym. W przypadku „Pana Tadeusza” to ostatni zajazd na Litwę, plany odzyskania niepodległości i nadejścia wojsk Napoleona. Dochodzi też do uwłaszczenia chłopów. Z kolei Orzeszkowa opisuje społeczeństwo po upadku powstania styczniowego i konsekwencje, jakie nadeszły wraz z tą klęską. Pokazuje też, jak zostało ono zapamiętane przez osoby, które straciły w walkach swoich bliskich. Pojawiają się w obu utworach retrospekcje, opowiadające właśnie o powstaniu styczniowym oraz o insurekcji kościuszkowskiej. Zatem wątek niepodległościowy jest bardzo istotny dla obu utworów, ukazane są zmagania narodu pod zaborami i walki o odzyskanie utraconej wolności. Jest to bardzo ważne zarówno dla Mickiewicza, jak i Orzeszkowej.
Orzeszkowa i Mickiewicz postanowili też opisać wątki waśni sąsiedzkich. „Pan Tadeusz” to historia konfliktu Sopliców z Horeszkami, dla którego tłem była nieszczęśliwa miłość Jacka Soplicy do Ewy Horeszkówny i morderstwo Stolnika Horeszki. „Nad Niemnem” to z kolei spór o ziemię, toczący się w sądzie między Korczyńskimi a Bohatyrowiczami. Kłótnie te ostatecznie w obu przypadkach kończą się pojednaniem i ślubem przedstawicieli zwaśnionych rodów - Tadeusza Soplicy i Zosi Horeszkówny, a także Justyny Orzelskiej i Janka Bohatyrowicza. Młodsze pokolenie łagodzi kłótnie starszego, problemy zostają przez nich załagodzone, a małżeństwo to sposób na prawdziwe i trwałe pojednanie.
Mickiewicz i Orzeszkowa sięgają też po podobne motywy. Zarówno „Pan Tadeusz”, jak i „Nad Niemnem” zaczynają się powrotem syna do domu, czyli przybyciem Tadeusza Soplicy i Witolda Korczyńskiego. Młode pokolenie wraca do miejsca swojego dzieciństwa. Jest to pobyt tymczasowy, bo Tadeusz i Witold pobierają na co dzień nauki daleko od domu. Mają dość liberalne i demokratyczne poglądy i patrzą na świat inaczej od przedstawicieli starszego pokolenia. Z tego wynika na przykład konflikt Witolda z jego ojcem. Witold i Tadeusz nie zwracają uwagi na różnice klasowe, starają się pogodzić rozmaite stany, traktują chłopów jak równych sobie i starają się łagodzić wszelkie konflikty, Jest to symbol wielkich przemian w społeczeństwie. Pojawiają się też postaci dobrych gospodarzy, takich jak Sędzia czy Benedykt Korczyński.
Mickiewicz i Orzeszkowa pielęgnują tradycję i patriotyzm, krytykują kosmopolitów i obywateli świata, którzy nie cenią swojej ojczyzny i wartości, a za to nieustannie poszukują rozrywki. Krytyka odbywa się poprzez stworzenie takich postaci jak Hrabia Horeszko, Teofil Różyc czy Zygmunt Korczyński. Pojawia się też ostra ocena kobiet, które nie mają celu w życiu i zajmują się jedynie bywaniem w towarzystwie, jak ma to miejsce w przypadku Telimeny czy Emilii Korczyńskiej. Mickiewicz i Orzeszkowa wyznają zatem podobne wartości i nie cenią sobie właściwie takich samych postaw, co jest widoczne w kreacji ich postaci.
Jak widać, istnieje wiele podobieństw między „Panem Tadeuszem” Adama Mickiewicza oraz „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej. Występują one mimo iż autorzy tekstu żyli i tworzyli w zupełnie odmiennych epokach. Dzięki temu widać, że pewne postawy i wartości są uniwersalne i przechodzą z pokolenia na pokolenie.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.