„Pan Tadeusz” Adama Mickiewicza i „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej to dwa z najważniejszych dzieł literatury polskiej XIX wieku, które w różny sposób opowiadają o stanie szlacheckim, wartościach narodowych i stosunkach społecznych. Mimo że mają odmienną formę i powstawały w dwóch epokach, którymi przewodniczyły odmienne postulaty, można między nimi znaleźć wiele podobieństw, wynikających z faktu, że później powstała powieść Orzeszkowej wchodzi w dialog ze światem przedstawionym w poemacie Mickiewicza. Chociaż publikacje „Pana Tadeusza” i „Nad Niemnem” dzieli ponad 50 lat, oba dzieła podejmują wątki m.in. stanu szlacheckiego, miłości i patriotyzmu, a także uznawane są za przykłady eposu narodowego.
Spis treści
Utwory Mickiewicza i Orzeszkowej łączy miejsce akcji, które ulokowane jest na Litwie. Każdy z autorów poświęca większą uwagę, aby opisać okoliczne krajobrazy, stosując zabieg idealizacji i nawiązując do sielanki. Co więcej, w obu przypadkach przedstawione wydarzenia rozgrywają się podczas lata, gdy przyroda jest w rozkwicie, rozpieszcza plonami i słoneczną pogodą. Zarówno w Soplicowie, jak i na Grodzieńszczyźnie życie toczy się w zgodzie z rytmem natury, z którą szlachta żyje w harmonii.
Mickiewicz i Orzeszkowa opisują społeczeństwa znajdujące się w bardzo ważnym momencie dziejowym. W przypadku „Pana Tadeusza” kontekstem są ostatni zajazd na Litwie, plany odzyskania niepodległości i nadejścia wojsk Napoleona. Z kolei Orzeszkowa opisuje społeczeństwo po upadku powstania styczniowego, podejmując też temat konsekwencji, które nadeszły wraz z tą klęską. W obu utworach pojawiają się retrospekcje, podejmujące tematy minionych zrywów niepodległościowych — z jednej strony to insurekcja kościuszkowska, z drugiej powstanie z 1863 roku. Oboje z autorów wskazują na zmagania narodu pod zaborami i walki o odzyskanie utraconej wolności.
„Pana Tadeusza” łączy też z „Nad Niemnem” wątek waśni sąsiedzkich. W przypadku pierwszego utwory dotyczy on konfliktu Sopliców z Horeszkami, dla którego tłem była nieszczęśliwa miłość Jacka Soplicy do Ewy Horeszkówny i morderstwo Stolnika Horeszki. Z kolei w później opublikowanej powieści powodem sporu jest prawo do ziemi, które podzieliło ród Korczyńskich i Bohatyrowiczów. W obu przypadkach kłótnie kończą się pojednaniem, których symbolicznym przypieczętowaniem jest ślub przedstawicieli młodego pokolenia zwaśnionych rodów — Tadeusza Soplicy i Zosi Horeszkówny, a także Justyny Orzelskiej i Janka Bohatyrowicza.
Orzeszkowa za Mickiewiczem sięga też po podobne motywy i zabiegi fabularne. Zarówno „Pan Tadeusz”, jak i „Nad Niemnem” zaczynają się powrotem syna do domu, czyli przybyciem Tadeusza Soplicy w pierwszym przypadku i Witolda Korczyńskiego w drugim. To pobyt tymczasowy, bo Tadeusz i Witold pobierają na co dzień nauki daleko od rodzinnych miejscowości. Każdy z nich ma liberalno-demokratyczne poglądy, co wyróżnia ich spośród przedstawicieli starszego pokolenia. Nie zwracają oni uwagi na różnice klasowe, starają się pogodzić rozmaite stany i traktują chłopów jak równych sobie.
Mickiewicz i Orzeszkowa pielęgnują tradycję i patriotyzm, a krytykują kosmopolitów i obywateli świata, którzy nie cenią swojej ojczyzny, a za to nieustannie poszukują rozrywki. Krytyka odbywa się poprzez stworzenie takich postaci jak Hrabia Horeszko, Teofil Różyc czy Zygmunt Korczyński.
Zasadnicza różnica, która jest widoczna przy pierwszej lekturze, dotyczy formy literackiej. Chociaż oba umieszcza się w kategorii eposu, Orzeszkowa wybrała zupełnie inną formę wyrazu niż Mickiewicz. „Pan Tadeusz” składa się z dwunastu ksiąg pisanych trzynastozgłoskowcem, w których nie brakuje poetyckich opisów i symboli, podkreślających wzniosłość dzieła. Z kolei „Nad Niemnem” to powieść bliska założeniom realizmu. Stąd język, którym posługuje się Orzeszkowa jest bardziej rzeczowy, a akcja powieści eksponuje wyraźniej relacje międzyludzkie i problemy społeczne. Chociaż trzeba przyznać, że również u niej można znaleźć elementy idealizacji.
Jak zostało już wskazane, oba utwory nawiązują wyraźnie do przeszłych wydarzeń. Jednak autor „Pana Tadeusza” koncentruje się na mitologizacji i celebracji życia szlacheckiego przed rozbiorami. Mickiewicz z nostalgią wspomina czasy napoleońskie, przedstawiając je jako okres wielkich nadziei na odzyskanie niepodległości.
Tymczasem „Nad Niemnem”, chociaż nawiązuje do przeszłości, skupia się na jej teraźniejszych konsekwencjach, pokazując jak zbudować lepszą przyszłość. Powieść promuje m.in. ideę pracy u podstaw, co jest wyrazem pozytywistycznej wiary w postęp i możliwość poprawy sytuacji społecznej przez codzienny wysiłek i współpracę.
Aktualizacja: 2024-08-30 02:36:54.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.