Eliza Orzeszkowa to jedna z autorek epoki pozytywizmu. Jednym z jej najważniejszych dzieł bez wątpienia wciąż pozostaje „Nad Niemnem”, czyli powieść, która bez wątpienia weszła już do kanonu literatury polskiej. To też jedno z najbardziej reprezentatywnych dzieł okresu pozytywistycznego. Opowiada ono o problemach istotnych dla społeczeństwa współczesnego Orzeszkowej, czyli o powstaniu styczniowym i jego wspomnieniu, o napięciach klasowych pomiędzy poszczególnymi grupami i o pracy, tak ważnej dla przedstawicieli pozytywizmu. „Nad Niemnem” to dzieło bardzo charakterystyczne dla swoich czasów i zawiera wiele poglądów czy postulatów charakterystycznych dla epoki.
Orzeszkowa przede wszystkim opisała bogatą panoramę współczesnego jej społeczeństwa. Składało się ono z różnych istniejących wtedy grup społecznych – arystokracji, średniej i zubożałej szlachty, a także chłopstwa. Zawarła w powieści wiele wydarzeń, które rozegrały się w tamtym okresie, czyli przede wszystkim powstanie styczniowe, które było częstym tematem w tekstach pozytywistów, widocznym na przykład również u Bolesława Prusa, choć w mocno ograniczonej formie.
Podstawowym postulatem pozytywistów była praca organiczna i praca u podstaw. Orzeszkowa mocno eksploatuje oba te tematy. Autorka opisała wspieranie ludzi niewykształconych, ubogich, ale ciężko pracujących, którzy także przykładali się do ogólnego rozwoju społeczeństwa. Widoczne to jest u Orzeszkowej między innymi w kreśleniu postaci młodego pozytywisty, Witolda Korczyńskiego, który reprezentuje zupełnie inne pokolenie i podejście do pracy chłopów, przez co wchodzi w konflikt ze swoim ojcem, Benedyktem Korczyńskim. Witold pragnął, by chłopi też mieli dostęp do edukacji, by rozwijali siebie i swoje gospodarstwa, a w rezultacie tego także cały kraj. Nie dzielił on też ludzi ze względu na ich pochodzenie. Zarówno jemu, jak i Justynie Orzelskiej, zależało na podnoszeniu świadomości narodowej wśród innych klas. Jedną z przyczyn upadku powstania styczniowego był wszak brak chęci dołączenia do niego, jaki pojawił się wśród chłopów, którzy nie czuli wspólnoty ze szlachtą.
Orzeszkowa w „Nad Niemnem” pokazuje społeczeństwo jako jeden wspólnie pracujący organizm. Zgodna między Korczyńskimi a Bohatyrowiczami jest zatem korzystna dla wszystkich, a konflikt rujnuje wszystkie grupy społeczne. Wtedy można stworzyć sprawnie działającą społeczność. Przykładem tego są ponownie działania Witolda na rzecz pojednania ze sobą dwóch rodów, których członkowie niegdyś razem walczyli w powstaniu styczniowym.
Ważną rzeczą związaną z pozytywizmem, a pojawiającą się też w „Nad Niemnem” jest też poruszony przez Orzeszkową wątek emancypacji kobiet. Autorka stworzyła dwa rodzaje postaci kobiecych. Pierwszy z nich to damy podobne Emilii Korczyńskiej – bierne, bezradne, trwoniące swoje życie bez celu, spędzające je na marzeniach, zależne od innych. Drugi rodzaj to Justyna Orzelska czy Maria Kirłowa, kobiety silne, niezależne, pragnące samodzielnie o sobie decydować, szukające własnej drogi i celu, który nada sens ich życiu. Pozytywiści dostrzegali konieczność kobiet do lepszego przygotowania się do samodzielnego życia, ponieważ często były one całkowicie zależne od mężczyzn. Pozytywiści widzieli potencjał drzemiący w kobietach. Przykładem tego jest właśnie główna bohaterka, Justyna Orzelska, która uświadamia sobie, jak bezcelowe jest jej życie i znajduje sens i radość w ciężkiej pracy, a także opuszcza bezwartościowe, salonowe życie.
W przypadku Orzeszkowej jako pozytywne postaci rozumiani są co bohaterowie, którzy nie dbają jedynie o swój interes, ale ich działania przynoszą korzyści całemu społeczeństwu. Orzeszkowa sięgnęła zatem po popularny wśród pozytywistów utylitaryzm, czyli pojęcie według którego, szczęście zbiorowości jest ważniejsze od zadowolenia jednostki. Każda postać powinna pracować na korzyść całej społeczności. To dlatego zostają potępione takie osoby jak Teofil Różyc, Zygmunt Korczyński, Bolesław Kirło czy Emilia Korczyńska. Próżniaczy tryb życia zdecydowanie nie był przez Orzeszkową czy innych pozytywistów pochwalany. Orzeszkowa pokazuje też, że głównym wyznacznikiem wartości człowieka, jest jego ciężka praca. Tylko ona zasługuje na pochwałę, a postaci, które się jej nie oddają, są z kolei skazane przez autorkę na potępienie. Etos pracy jest bardzo istotną częścią pozytywizmu, co jest widoczne na stronach „Nad Niemnem”. Jedynie praca człowiekowi może przynieść, radość, spełnienie i satysfakcję. Nie ma do tego innej drogi u pozytywistów.
Jak widać, u Elizy Orzeszkowej w powieści „Nad Niemnem” można wyszczególnić bardzo wiele poglądów, postaw czy przekonań, które pochodziły właśnie z epoki pozytywizmu. Orzeszkowa jest jedną z najważniejszych przedstawicielek tego okresu. Porusza tematy ważne dla współczesnych jej ludzi i ma też charakterystyczny dla tych czasów światopogląd. Wszystko to sprawia, że „Nad Niemnem” to jeden z najważniejszych przykładów polskiej literatury pozytywistycznej i swoisty manifest światopoglądowy.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.