Wśród głównych tematów i motywów literackich bardzo ważną rolę odgrywa mesjanizm. Warto pamiętać o tym, iż motywy mesjanistyczne pojawiały się w literaturze już od czasów Biblii. W literaturze polskiej największy zasięg uzyskał natomiast w epoce romantyzmu.
Mesjanizm to teoria historiozoficzna, która odwołuje się do koncepcji Mesjasza – człowieka, który jest w stanie zbawić świat lub naród poprzez swoje cierpienie i swoją ofiarę. Zgodnie z założeniami dotyczącymi kreowania postaci w romantyzmie człowiek taki cechuje się najczęściej ogromną indywidualnością i posiada znamiona wybitnej, wyróżniającej się wśród innych, jednostki. Motyw mesjanizmu w literaturze spopularyzował Adam Mickiewicz tworząc analogię pomiędzy ukrzyżowanym Chrystusem a sytuacją Polski w XIX wieku.
Mesjanizm, jako nurt zarówno literacki, jak i filozoficzno-religijny, rozwinął się w okresie pomiędzy powstaniem listopadowym a powstaniem styczniowym. Ten etap mesjanizmu określa się bardzo często mianem mesjanizmu klasycznego, który ewoluował pod wpływem zmieniającej się sytuacji historycznej. Mesjanizm w swoim znaczeniu sięga kultury judaistycznej, a więc koncepcji narodu wybranego. Twórcą idei mesjanistycznej był Józef Hoene-Wroński. Zakładał on, że wskutek postępu dochodzi do połączenia filozofii i religii, co pozwala na wyjaśnienie dziejów świata.
Istotnym jest, iż mesjanizm w ujęciu Hoene-Wrońskiego nie miał wymiaru mistycznego. Ten został nadany przez Adama Mickiewicza i rozpowszechniony za sprawą jego dzieł. Mickiewicz nadał mesjanizmowi znaczenie ściśle narodowe i patriotyczne. Nieco inny ton mesjanizmowi nadał Andrzej Towiański, założyciel Koła Sprawy Bożej, do którego należał również Mickiewicz. W założeniach Towiańskiego historiozofia mesjanistyczna miała łączyć się z charakterystyczną dla epoki romantyzmu filozofią czynu, jednak Towiański uważał, że wykorzystywanie przemocy dla prób ocalenia narodu (np. w trakcie powstań) nie powinna być akceptowana przez jednostki doskonałe moralnie. W tym aspekcie polemizował z Mickiewiczem, który – również w swoich utworach – wyrażał przekonanie, iż tylko zdecydowane działania są w stanie uratować kraj. Mesjanizm polski sięgał do niemieckiej filozofii dziejów – odnosił się do metafizyki, pojęcia duszy oraz duszy narodu. W większość ujęć kraj ocalony miał być przez siłę ducha. Cierpienia kraju miały stanowić jedynie wstęp do całkowitego odkupienia.
W epoce romantyzmu pojawiło się wiele dzieł, które w swoim przesłaniu nawiązują do idei mesjanistycznych. Wśród nich wymienić należy przede wszystkim:
Elementy mesjanizmu odnaleźć można nie tylko w literaturze romantycznej, ale również w niektórych utworach staropolskich. Szczególnie widoczne są one w „Kazaniach sejmowych” Piotra Skargi oraz w poezji Wespazjana Kochowskiego. Utwory te nie rozbudowywały wprost koncepcji mesjanistycznych, zawierały jednak liczne przestrogi dotyczące upadku narodu. Ratunkiem przed klęską miało być pełne zawierzenie Bogu i oddanie się pod jego opiekę. Zbiór kazań Skargi zawierał w sobie przestrogi dotyczące sytuacji ówczesnej Rzeczpospolitej. Skarga krytykował przede wszystkim grzechy stanu szlacheckiego, jego egoizm i bezkarność. Wespazjan Kochowski, w swoim najbardziej znanym dziele pt. „Psalmodia polska” zawarł, w formie psalmów, zawarł tematy takie jak: oddanie się boskiej opiece, istotna rola Polski w historii świata (jako przedmurza chrześcijaństwa) oraz wiara w miłosierdzie Boga.
Idea mesjanizmu sięga Biblii, jednak na gruncie polskim najpełniej rozwinęła się w okresie pomiędzy powstaniem listopadowym a styczniowym. Odniesienia do mesjanizmu mogą mieć dwojaki wymiar – z jednej strony dotyczyć przede wszystkim kwestii społecznych, z drugiej natomiast silnie bazować na kontekście religijnym, w którym ofiara i zbawienie odgrywają najważniejsze role.