Człowiek od zawsze zastanawiał się nad sensownością własnego istnienia. Przeznaczeniem nazywamy koncepcję, która zakłada predestynowanie ludzkiego losu. Niezależnie czy z woli bóstw, kosmosu lub zasady przyczynowości, życie człowieka podlega ustalonemu przebiegowi. W literaturze topos przeznaczenia zazwyczaj służy jako kanwa rozważań na temat wpływu sił wyższych na los człowieka i możliwości jego zmiany przez samych ludzi.
Istotą motywu przeznaczenia jest założenie, że ludzki los może być z góry określony. Nad tym problemem głowili się już starożytni; świadczą o tym choćby gliniane tabliczki z przepowiedniami, odnalezione pośród ruin Babilonu. Samo założenie jest niezwykłą wagę egzystencjalną - cze jesteśmy tylko aktorami nieświadomie odgrywającymi dramat swojego życia, czy może podjęte decyzje mają wpływ na nasz los?
Literatura porusza wyżej zadane pytanie, analizując przy tym sytuację człowieka w obu wariantach. Najmocniej możemy je dostrzec w antycznych tragediach, gdzie bohaterowie miotają się często w skazanych na niepowodzenia próbach zmiany ciążącego nad nimi fatum. Historie takie obnażają tragizm ludzkiej egzystencji - świadomej, a zarazem w dużej mierze niezależnej od nas samych.
Pozytywnym spojrzeniem na motyw przeznaczenia jest chociażby kwestia opatrzności. Niekiedy autorzy dopatrują się w działaniu mocy wyższych pewnego planu dla każdego człowieka, który jest z założenia dobry. Istota ludzka widziana jest wtedy nie jako ofiara przeznaczenia, a część większej całości - mniej lub bardziej zaplanowanej.
Istotnym dla literatury jest również kwestia nastawienia człowieka względem nieuniknionego. Rozmyślania na temat zachowania w obliczu przeznaczenia odnajdziemy już w starożytnych tekstach poetów i filozofów. Swoje odrodzenie takie rozważania przeżył w renesansie. Chociaż dzisiaj dominuje raczej postawa „człowiek kowalem własnego losu”, to jednak kwestia zachowania godności w obliczu nieuniknionego nadal pozostaje żywa.
Starożytni herosi podlegają fatum - nieubłaganej sile przeznaczenia, której nikt i nic nie może zmienić. Homer przedstawia w „Iliadzie” działanie fatum na przykładzie Achillesa, któremu daje jednak namiastkę wyboru. Otóż wielkiemu herosowi przepowiedziano, że ma do wyboru dwie drogi: być unieśmiertelniony chwałą, ale żyć krótko albo też żyć długo w otoczeniu kochającej rodziny, zapomniany przez potomnych. Waleczny syn Tetydy wybrał to pierwsze, ginąc pod murami Troi.
Motyw przeznaczenia pojawia się również w przepowiedni o pomyślności kampanii trojańskiej. Mówiła ona, że Achajowie zwyciężą, jeżeli ich szeregi zasili Achilles. Bez niego wojna miała zostać przegrana. Mając na uwadze wróżbę o losie herosa widać, że to siły wyższe wyznaczyły mu śmierć pod murami Troi.
Należący do dramatów tebańskich utwór najlepiej chyba oddaje grecką koncepcję nieuniknionego losu - fatum.
Po pokonaniu sfinksa Edyp zostaje królem Teb i żeni się z królową Jokastą. Na miasto spadają straszliwa zaraza, będąca karą za ojcobójstwo i kazirodztwo tolerowane w jego murach. Sprawiedliwy król szuka winnego, którym okazuje się on sam. Nieświadomie zabił bowiem ojca przed przybyciem do miasta i ożenił się ze swoją matką - Jokastą.
Doszło do tego, ponieważ lata temu jego ojcu, królowi Teb Lajosowi, przepowiedziano śmierć z ręki syna i wzięcie przez niego matki a żonę. Władca kazał porzucić dziecko w dziczy, te jednak zostało wychowane przez pasterzy i przekazane królowi Koryntu. Od wyroczni Delfickiej Edyp ponownie usłyszał przepowiednię o swoim ojcobójstwie i pohańbieniu matki. Myśląc, że jest potomkiem króla Koryntu, zbiegł z niego i udał się do Teb. Tam w wyniku nieporozumienia zabił swojego nieznanego biologicznego ojca, a potem uratował miasto od sfinksa. Poślubił za to swoją nieznaną matkę, królową Jokastę i został władcą Teb.
Zrozumiawszy swoje fatum, Edyp oślepił się z rozpaczy i udał na wygnanie, prowadzony przez córkę Antygonę. Dramat Sofoklesa pokazuje, że przed przeznaczeniem nie da się uciec. Jest ono bowiem z góry ustalone.
W pieśniach poety z Czarnolasu motyw szczęścia jest niezwykle istotny. Kochanowski postuluje dbanie o swoje sprawy i wieczną pamięć o zmienności kolei losu. Wszelkie korzyści człowieka wynikają bowiem z jego chwilowej fortuny - mogą się tym samym zmienić w każdym momencie. Tym samym jako ludzie nie możemy wszystkiego przewidzieć i być całkowicie pewni jutra.
Jedyne co nam pozostaje to cnota. Odpowiednie zachowanie w obliczu zmieniających się kolei losu jest prawdziwą korzyścią.
Dzielnemu tanowi Makbetowi tajemnicze wiedźmy mglicie przepowiadają tron Szkocji. Ulegając namowom ambitnej żony i własnej pokusie, rycerz zabija obecnego władcę Duncana, po czym przejmuje władzę. Z biegiem czasu staje się tyranem, drżącym o własny los. Wiedźmy przepowiadają mu ponownie, że nie zginie nim las Birman podejdzie pod zamek Dunzynan. Wróżba spełnia się jednak opatrznie - wrogowie Makbeta pod wodzą Makdufa i Malcolma podchodzą pod zamek ukryci za gałęziami ściętymi w lesie Birmańskim. Tym samym wyglądają, jak kroczący las. W pojedynku z Makdufem Makbet ginie.
William Szekspir zrewolucjonizował dramat na wielu płaszczyznach. Jedną z nich było oddanie człowiekowi losu we własne ręce. Od teraz mógł on być naciskany przez wyższe siły, jednak ostateczna decyzja co do przeznaczenia pozostawała w rękach samego bohatera.
Oda zainspirowana prawdziwym wydarzeniem, jakim był pierwszy w historii Polski przelot balonem z roku 1789. Podmiot liryczny wychwala potęgę ludzkiej pomysłowości, która potrafiła okiełznać prawa fizyki i unieść się nad ziemię. Ten przejaw oświeceniowego kultu rozumu jest więc wizją pozytywną, dającą nadzieję na pokonanie przez człowieka każdej przeszkody. Losu nie determinuje więc przeznaczenie, a własna zaradność i wiedza.
Stary faraon Ramzes jest umierający. Zażywa lekarstwo, które może go zabić lub uratować. W gwiazdach wyczytano zaś, że jeden członek jego rodu dzisiaj umrze. N wszelki wypadek rozpoczyna się składanie władzy w ręce wnuka faraona - szlachetnego Horusa. Potomek Ramesa pragnie wprowadzić zmiany, które przyniosą dobro jego poddanym. Zostaje jednak ukąszony przez pająka, którego jad zabije go do świtu. Gdy młody Horus skona, stary Ramzes powróci do zdrowia.
Sens przekazu dzieła najlepiej oddają rozpoczynające nowelę słowa: „Patrzcie, jak marne są ludzkie nadzieje wobec porządku świata; patrzcie, jak marne są wobec wyroków, które ognistymi znakami wypisał na niebie Przedwieczny!”.
Józef K. zostaje pewnego dnia aresztowany, mimo iż nie zna szczegółów popełnionego przestępstwa. Pozostawiony na wolności do dyspozycji sądu, próbuje dociec sensu sytuacji i udowodnić niewinność. Jego starania spełzają jednak na niczym, a spirala absurdu pochłania go coraz bardziej. Surrealistyczna wizja Kafki to duszny, mroczny labirynt z człowiekiem zagubionym pośród jego zakamarków. Bezpostaciowy aparat państwa urasta tu do rangi sił wyższej, mrocznego fatum kierującego losami bohatera.
Na życie Zenona Ziembiewicza duży wpływ ma strach przed powtórzeniem losu jego rodziców. Początkowo niezwykle mocno stara się iść zupełnie inną drogą, jednak z czasem powtarza błędy ojca. Widzi w tym determinizm, zwany przez niego „syndromem boleborzańskim”. Filozofia związku przyczynowo-skutkowego powodującego wpływ jego rodzinnego domu na późniejsze zachowanie przypomina racjonalną formę przeznaczenia. Zarazem jednak nie stanowi o tragicznym losie Zenona, a jest raczej próbą samousprawiedliwienia swojego zachowania.
Przeznaczenie nie występuje w powieści Camusa bezpośrednio, jest jednak związane z problematyką sensu cierpienia. Doktor Rieux widzi dżumę i spowodowany przez nią ból jako bezsensowne zło, które należy zwalczyć. Zupełnie inną postawę wykazuje ojciec Paneloux. Człowiek ten wierzy początkowo, że dżuma jest karą zesłaną przez Boga na Oran. Gdy staje się światkiem śmierci niewinnego dziecka, dociera do niego, że pewne rzeczy pozostają niewytłumaczalne i poza naszym wpływem. Cierpienie okazuje się elementem ludzkiego losu - jego przeznaczenia na tym świecie. Wobec tej tajemnicy możemy jedynie okazać współczucie bliźniemu.
W „Lalce” autor nie udziela jednoznacznej odpowiedzi na to, czy jego bohaterowie są niewolnikami przeznaczenia, czy udaje im się kształtować własne życie. Doskonałym tego przykładem jest główny bohater. Stanisław Wokulski nie czekał, aż przeznaczenie wyznaczy mu drogę, tylko wziął swój los we własne ręce. Przy pomocy odpowiednich decyzji i aktywnego działania Wokulski zgromadził majątek, który pozwolił mu odmienić jego życie i wyrwać go z niższej warstwy społecznej, z której Wokulski pochodził.
Mimo to jego dokonania nie przyniosły mu pełnego szczęścia, o którym marzył. Majątek i sukcesy w życiu zawodowym nie wpłynęły bowiem na opinię środowiska, do którego próbował się dostać i z którego pochodziła wybranka jego serca - Izabela Łęcka. Arystokracja nie chciała przyjąć Wokulskiego do swojego kręgu, pogardzała nim, a wszystko to za sprawą jego pochodzenia, którego nie był on w stanie zmienić. Na jego życiu zaważyły więc rzeczy od niego niezależne, takie, które zesłał mu los i które miały mu towarzyszyć do końca życia. Wokulski wpływał więc aktywnie na swoje przeznaczenie, jednak wobec niektórych z jego aspektów był bezsilny.