Konflikt międzypokoleniowy to odwieczny problem ludzkości. Nic dziwnego, że stał się motywem literackim. Walka pomiędzy młodymi, pełnymi ambicji i przekonania o słuszności ludźmi oraz doświadczonymi starcami mimo naturalności nie traci jednak nic ze swojego dramatyzmu. Wręcz przeciwnie; to właśnie naturalna potrzeba wymiany pokoleń nadaje temu konfliktowi tragiczny charakter.
Konflikt między pokoleniami wynika poniekąd z samej natury naszego gatunku. U jego podstaw leży próba emancypacji młodych względem starszych, znalezienia swojego miejsca na świecie i sposobu na jego postrzeganie.
Zrodzone napięcie, zarazem naturalne i tak bardzo niebezpieczne dla całej społeczności, przybiera wiele form. Może być to konflikt natury ideowej, kiedy młodzi kwestionują zastany porządek rzeczy. Może to być również próba dosłownej emancypacji - wyrwania się spod władzy tych, którzy byli przed nami.
Niezależnie od tego, jaki kształt przybierze, konflikt pokoleń w literaturze jest zjawiskiem niejednoznacznym. Twory rysę w strukturze społecznej, stanowi jednak konieczny element dorastania młodych ludzi.
Konflikt pomiędzy starszym i młodszym pokoleniem bogów występuje w wielu mitologiach starożytnych. W kręgu cywilizacji europejskiej najbardziej znany pozostaje grecki mit o potomkach pierwszy bóstw - Uranosa i Gai. Lękający się potęgi swoich potwornych dzieci bóg nieba zesłał je do Tartaru. Te jednak zawiązały spisek z matką i pod wodzą Kronosa obaliły ojca. Syn wykastrował go kamiennym sierpem, po czym sam przejął władzę. Z kolei Kronos, który na wszelki wypadek pożerał każde ze swoich dzieci, został obalony przez gromowładnego Zeusa.
Podobny los z ręki własnych wnucząt spotkał nordyckiego pra-giganta Ymira. Odyn, Will i We zabili go, a ciało poszczególne członki wykorzystali do stworzenia świata.
Mity odzwierciedlają pierwotne elementy ludzkiej psychiki. W tym wypadku można przypuszczać, że mit o synu obalającym ojca przedstawia odwieczny moment przejścia międzypokoleniowego - oddania władzy starszych na rzecz młodszych członków społeczności.
Jednym z przykazań danych Mojżeszowi przez Boga jest: „Czcij ojca swego i matkę swoją”. Biblia stanowczo nakazuje szacunek dla starszych, widząc w tym element spajający społeczność. Nie powinno więc dziwić, że najbardziej znany konflikt pokoleniowy w Starym Testamencie ukazany jest w negatywnym kontekście.
Chodzi mianowicie o walkę Dawida z jego synem Absalonem. Młodzieniec opisany został jako charyzmatyczny, piękny, ale też niezwykle krnąbrny. Pierwotnie popadł w konflikt z ojcem, gdy zemścił się na przyrodnim bracie za gwałt na swojej siostrze. Po początkowym pogodzeniu wykorzystał swoją popularność wśród mieszkańców Izraela i wszczął bunt przeciwko Dawidowi. Zakończył się on dla księcia upokarzającą śmiercią - został zabity podczas ucieczki po klęsce, kiedy zawisł na drzewie za swoje piękne włosy.
Dla Żydów Absalon stanowi symbol fałszywej dumy oraz losu synów sprzeciwiających się woli swoich ojców.
Komedia Moliera stanowi krytykę współczesnego mu społeczeństwa francuskiego oraz panujących w niej relacji rodzinnych. Szczególnie mocno zwraca on uwagę na wszechwładzę rodzica nad swoimi dziećmi, co często prowadziło do tragedii tych ostatnich.
Skąpy do granic przesady Harpagon nie kocha niczego, prócz złota. Mężczyzna za nic ma szczęście swoich własnych dzieci, liczą się dla niego tylko pieniądze. Mogąc przy tym decydować o ich losie, doprowadza niemal do tragedii. Aranżuje ślub swojej córki Elizy ze starszym mężczyzną tylko dlatego, że nie chce za nią posagu. Odbiera przy tym wybrankę serca synowi Kleantowi. Szczęściem w wyniku zbiegu okoliczności i podstępu z odebraniem Harpagonowi ukochanej szkatuły pełnej złota, wszystko kończy się po myśli jego dzieci.
Ballada stanowi swego rodzaju manifest ideowy polskiego romantyzmu. Historia wiejskiej dziewczyny, która pośród tłumu rozmawia ze swoim niedawno zmarłym kochankiem, konfrontuje postawy podmiotu lirycznego oraz starca. Pierwszy wskazuje na wyższość ducha nad materią, potrzebę poszukiwania nadnaturalnego sensu bytu. Staje po stronie ludowych przekonań, popartych odwieczną wiarą prostych ludzi. Starszy mężczyzna jest z kolei racjonalistą, wierzącym jedynie w naukowo sprawdzone fakty - „szkiełko i oko”. Otwarcie krytykuje przekonanie ludzi o prawdziwości widma kochanka, widząc w nim ludowy przesąd.
Obie postaci reprezentują dwa pokolenia: romantyków i oświeceniowych racjonalistów. Walka między nimi odbyła się na poziomie ideowym, którą skrócić można do konfrontacji ducha z rozumem.
Wiersz Adama Asnyka przedstawia z kolei spór pomiędzy romantykami a następującymi po nim przedstawicielami myśli pozytywistycznej. Podczas gdy w utworze Mickiewicza byli oni młodym pokoleniem, występującym przeciwko ugruntowanym przekonaniom, Asnyk przedstawia ich jako wyznawców starych idei.
Poeta przedstawia konflikt pokoleń jako nieuniknioną prawdę dziejową. Wszystko, nawet prądy myślowe, podlegają przemijaniu. Nie da się z tym nic zrobić i uporczywe trzymanie się starego pokolenia swoich prawd prowadzi jedynie do stracenia ostatnich chwil na tym świecie. Pokolenia zastępują się nawzajem, niezależnie od tego, co o tym myślą.
Maciej Boryna mocno dzierży stery swojej rodziny, nie licząc się z dziećmi. W konflikt z nim wchodzi jego syn Atek. Obaj mężczyźni mają niezwykle podobny charakter, do czego dochodzi jeszcze chęć emancypacji syna od ojca. Otwarty spór między mężczyznami, spotęgowany pożądaniem przez obu Jagny. Ta żeni się z Maciejem, zarazem romansując z Antkiem. Dochodzi do rozbicia jedności rodziny i przepędzenia młodszego Boryny wraz z żoną i dziećmi.
Dopiero podczas konfliktu o las synowska miłość okaże się silniejsza od nienawiści. Antek uratuje ojcu życie, a po śmierci Macieja przejmie gospodarkę.
Konflikt pokoleń w powieści Stefana Żeromskiego opiera się o wyznawane idee. Główny bohater, wrażliwy na cierpienie innych, początkowo mocno fascynuje się ideami komunistycznymi. Będąc wychowanym na terenie rosyjskiego Baku Polakiem, nie rozumie przywiązania ojca do idei wolnej Rzeczpospolitej. Dlatego Seweryn Baryka musi uciec się do opowieści o szklanych domach, by przekonać go o potrzebie powrotu na łono odrodzonej ojczyzny.
Cezary popada również w konflikt z Szymonem Gajowcem - politykiem, przedstawicielem myśli reformatorskiej. Młody, wrażliwy bohater widział w proponowanych przez starszego i doświadczonego mężczyznę zmianach niedostateczne remedium na problemy społeczne. Wydawały się mu zbyt powolne, niedostatecznie szybko reagujące na ludzkie cierpienie. W tej różnicy poglądów ewidentnie widać odwieczny konflikt aktywnej ale też nadgorliwej młodości z doświadczoną i przy tym zbyt mało aktywną starością.
Stomil i Eleonora należą do pokolenia, które przeprowadziło rewolucję obyczajową. Obalili świat starych, „mieszczańskich” zasad moralnych, tworząc miejsca dla pełnej wolności. Ich syn Artur nie jest jednak zadowolony w życiu w postmodernistycznej rzeczywistości. Uważa, że pokolenie jego rodziców pozbawiło go szansy na własny bunt, znosząc wszelkie możliwe granice. Dlatego podejmuje próbę nadania swojemu światu formy, co staje się jego wyrazem buntu wobec zastanej rzeczywistości.