Groteska należy do kategorii estetycznych, które rozpowszechniły się w XX wieku. Polega przede wszystkim na deformacji świata przedstawionego, poprzez zestawienie sprzecznych ze sobą elementów - piękna i brzydoty, powagi z absurdem. Autor sięgający po groteskę musi mieć w niej jakiś ukryty cel. Wydaje się, że wielu twórców pragnie poprzez jawny kontrast towarzyszący tej kategorii estetycznej podkreślić przesłanie swoich dzieł. Warto wiec przeanalizować trzy wykorzystujące groteskę teksty literackie, aby to zaobserwować. Dobrze byłoby też, gdyby każdy pochodził z innego okresu w dziejach, co dawałoby przekrój przez jej występowanie. W poniższej pracy wybrano dzieła z dwudziestolecia międzywojennego, współczesności oraz średniowiecza. Będą to kolejno: Szewcy Stanisława Ignacego Witkiewicza, Tango Sławomira Mrożka oraz Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią.
Szewcy to kontrowersyjny dramat równie kontrowersyjnego autora. Witkiewicz porusza w nim problem degeneracji ludzkiego życia duchowego, powoli poddającego się materialistycznemu redukcjonizmowi. Wnioskuje również straszne konsekwencje społeczne takiego stanu rzeczy, których zdawał się świadkiem. Szewcy zawierają bowiem w swoje istocie analizę i ostrzeżenie przed konsekwencjami kolejnych fal rewolucji. Witkiewicza dostrzega trzy takie wydarzenia: faszystowski przewrót, który z kolei zostaje pochłonięty przez rewolucję komunistyczną. Koniec końców zjada ona jednak własne dzieci, co kończy się wprowadzeniem prawdziwie mrożącego krew w żyłach dyktatu technokratycznego.
Każda kolejna rewolucja przynosi ludziom zatracenie coraz większych połaci indywidualizmu, stanie się jednolitym elementem masy społecznej. Witkiewicz dostrzega przy tym, że jedynie przebudzenie duchowe mogłoby powstrzymać ten proces. Religia, filozofia czy sztuka zostają jednak zmiecione przez kolejne fale redukcjonizmu materialistycznego - podporządkowanie człowieka rzeczywistości i własnej naturze fizycznej. Witkacy nie tylko ostrzega przed tym zjawiskiem, on również poddaje krytyce jej ofiary. Narodowe symbole ducha uznaje za przebrzmiałe lub zaprzedane - nie pasujące do jego idei "czystej formy".
Aby wyrazić tak skomplikowaną myśl przewodnią, Witkiewicz stosuje groteskę. Przejawia się tu ona między innymi poprzez dekompozycję języka, zestawienie jego niskiej i wysokiej formy oraz zachowania postaci. Świat Szewców jest pełen surrealistycznej akcji na pograniczu fantazji, gdzie zaburzone zostają wszelkie konwencje. Taka forma groteski służy tu jako element owej "czystej formy", jest próbą wywołania u odbiorcy uczucia metafizycznego. Poprzez maksymalne odrealnienie wizji i jej zniekształcenie odrywał więc idee od rzeczywistości. Groteska w swojej istocie prowadzi przy tym właśnie do ośmieszenia tej ostatniej, ukazania jej prawideł jako totalnego absurdu. Tym samym zabieg taki służy pośrednio podkreśleniu sensu utworu, uwalnia go bowiem od ograniczeń formy. Na jej tle stają się one niejako bardziej widoczne.
Sławomir Mrożek również używa groteski do podkreślenia przedstawianego problemu swojego Tanga. Podejmowana przez niego tematyka nierozumienia między pokoleniami, rewolucji i jej ostatecznego losu wydaje się w takim ujęciu mocniej oddziaływać na odbiorcę. Zdekonstruowany świat po rewolucji pokolenia Stomila i Eleonory również jest jej elementem. Porzucenie wszelkich zasad jest przecież w istocie stworzeniem chaosu, świata absurdalnego - groteski. Mrożek wciela tym zabiegiem stylistycznym w życie "ideały" rewolucjonistów, obnażając ich bezsens na dłuższą metę. Starsze pokolenie próbuje przedstawić swoje działania jako coś wielkiego, walkę o wolność. Tymczasem ich wolny świat to raczej marazm, z którego nie widać żadnego sensu. Podejmowane przez Artura próby wyjścia z sytuacji również nie są niczym innym jak żałosnymi podrygami. Groteska przyjmuje tu więc również rolę prześmiewczą, obnaża prawdę, zdzierając z niej górnolotne maski wymuskanych przedstawień.
Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią korzysta z groteski w niezwykle starej odsłonie, mianowicie motywu dance macabre. Nieznany autor sięga tutaj po potworne wyobrażenie śmierci, które jest zarazem dziwnie komiczne. Trup kobiety obleczony w biały całun trzyma kosę i rozmawia o swoim powołaniu w kościele. Mistrz Polikarp, podobno uczony, próbuje przekonać personifikację końca do oszczędzenia go przy pomocy smacznego kołacza. Zarazem Śmierć opowiada, jak tańcuje sobie z całą ludzkością i przychodzi po wszystkich - niezależnie od czegokolwiek. Zestawienie powagi śmierci z komizmem służy tu przypomnieniu o marności życia oraz braku ucieczki od jego końca. Dzięki grotesce nieznany autor podkreśla również główne przesłanie dzieła - marność świata, który podlega przemijaniu. Groteska przyjmuje tu również za zadanie oswajanie lęku. Śmierć jest w dziele nieco kapryśna, czasami nawet śmieszna. Przez to autor pozbawia ją przerażającego wydźwięku. Niemniej nadal spełnia to funkcję podkreślania przesłania dzieła - doczesny świat przemija i nie ma co pokładać w nim nadziei. Jedyne zbawienie przynosi Bóg.
Groteskę można porównać do sytuacji, kiedy ktoś podpaliłby stodołę dla zwrócenia uwagi całej wsi na zbyt rzadkie spotkania mieszkańców. W istocie samo to porównanie jest już groteskowe, ukazuje jednak dobrze wykorzystanie tej formy stylistycznej w dziele literackim. Na jego tle łatwo jest bowiem uwypuklić swoje przesłanie, aby lepiej dotarło do szerszego grona odbiorców. Szczególnie jeżeli chcemy przez nie ośmieszyć jakiś element rzeczywistości. Odrywa ona również od niego wszelkie "poważne" detale i pozwala spojrzeć na nagą prawdę. Jak każde narzędzie tego typu, musi być jednak dobrze pożytkowane. Łatwo jest bowiem uczynić groteskę swoistym przesłaniem samym w sobie. Wtedy dekonstrukcyjny, nieraz fantastyczny charakter bierze górę nad uwalnianiem prawdy. Prześmiewczość staje się jarmarczną sztuczką, za którą nie kryje się nic głębszego. Warto o tym pamiętać, szczególnie w kontekście dzieł z XXI wieku. Jest to bowiem ich częstą przypadłością.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.