Groteska w literaturze - definicja, cechy, przykłady

Epoka literacka XX-lecie międzywojenne

Groteska to jedna z kategorii estetycznych, która charakterystyczna jest dla literatury dwudziestego wieku, choć jej występowania można doszukać się także w epoce romantyzmu. Groteską posługiwało się wielu pisarzy, dramaturgów oraz artystów. Kategoria ta jest bardzo popularna również w literaturze współczesnej.

  • Groteska – definicja
  • Cechy groteski
  • Przykłady literatury groteskowej
  • Groteska – definicja

    Groteska to specyficzny zabieg artystyczny, który polega na deformacji świata przedstawionego. W fabułach objawia się poprzez połączenie świata realnego z fantastyką przy równoczesnym zestawieniu w jedno stylu tragicznego i komicznego. Za największych twórców kategorii groteski uznać można Stanisława Ignacego Witkiewicza, Brunona Schulza, Witolda Gombrowicza i Samuela Becketta. Każdy z tych artystów przestawiał rzeczywistość w skrajny, absurdalny i zdeformowany sposób. Tak prezentowany świat jawi się w utworach groteskowych jako zarówno wyjątkowo mroczny i pozbawiony nadziei, jak i komiczny, stanowiący parodię samego siebie i ludzi go zamieszkujących.

    Cechy groteski

    Groteska charakteryzuje się kilkoma cechami, które wyróżniają ją na tle innych kategorii i sprawiają, że jest to zabieg wyjątkowo oryginalny. Cechami tymi są m.in.:

    • Nagromadzenie sprzecznych emocji – groteska wprowadza do fabuły element absurdu. Świat przedstawiony jest równocześnie zabawny i przerażający. Za sprawą połączenia tych dwóch, wykluczających siebie, cech możliwe jest wykreowania wyjątkowej, zarówno strasznej, jak i budzącej śmiech, rzeczywistości.
    • Kontrastowe zestawienia – groteska zbudowana jest na skrajnych zestawieniach, takich jak brzydota i piękno, fantastyka i realizm, sen i jawa czy tragedia i komizm. W utworach posługujących się kategoria groteski rzeczywistość jest kalejdoskopem różnych zjawisk, które – choć odmienne – przeplatają się.
    • Oswojenie lęku – w obrębie fabuł, w których wyodrębnić można kategorię groteski, dużo miejsca poświęca się oswojeniu pierwotnych obaw człowieka, jego lęków egzystencjalnych oraz koszmarów.
    • Ukazanie świata pozbawionego sensu – absurd, jaki gości w fabułach groteskowych, posiada funkcję budującą obraz rzeczywistości, w której każde działanie człowieka oraz koleje jego życia są pozbawione sensu. Bohater, samotny, niezrozumiany, opuszczony wśród kontrastowo zaprojektowanej rzeczywistości, dostrzega mechanizmy nią sterujące i poddaje je ocenie.

    Przykłady literatury groteskowej

    Z kategorią groteski spotkać można się w wielu epokach literackich. Wśród najbardziej popularnych dzieł, w których zaobserwować można ten zabieg artystyczny, wyróżnić należy:

    • Czekając na Godota – sztukę napisaną przez twórcę tzw. „teatru absurdu”, Samuela Becketta. Opowiada o dwójce bezdomnych włóczęgów, którzy oczekują przybycia tajemniczego Godota. Jeden z bohaterów jest przekonany, że winny jest mu przysługę, jednak jego towarzysz nie dowiaduje się, kim Godot jest i o co prosił jego przyjaciela. Główne postacie sztuki to skrajnie różne osobowości – Estragon to niezbyt mądry mężczyzna, który charakteryzuje się jednak sprytem, natomiast Vladimir to zadbany i nieco zadufany w sobie człowiek. Każdego dnia spotykają oni innych mężczyzn – Pozzo i Lucky’ego, ale każde spotkanie wygląda tak, jakby było pierwszym. Absurd oczekiwania na nieznanego człowieka jest głównym tematem sztuki. Bohaterowie coraz bardziej podupadają na zdrowiu psychicznym, a proces ten okraszony jest wyjątkowym komizmem. Tematy trudne, takie jak próba samobójcza, sprowadzone są do błazenady. Postaciom towarzyszy poczucie niemocy. Rzeczywistość, w której żyją, zdaje się umierać razem z nimi. Fabuła sztuki ma za zadanie ukazać bezmiar tragizmu ludzkiej egzystencji. Tytułowa fraza: „czekając na Godota” jako na coś, co nigdy nie nastąpi, weszła do języka codziennego.
    • Pożegnanie jesieni – powieść Stanisława Ignacego Witkiewicza. Jest to historia o procesie dojrzewania i stopniowej degeneracji młodego przedstawiciela dekadencji. Poszukuje on w życiu spełnienia na różne sposoby – sięga po używki, prowadzi rozwiązłe życie, eksperymentuje, by zapełnić pustkę. Jego zachowanie prowadzi do samobójstwa żony, natomiast on brnie w absurdalny związek z pewną pięknością. Powieść dotyczy nie tylko ukazania bezsensu świata, ale jest również studium stopniowego upadku człowieka, jego znużenia światem i poczucia beznadziei. Dekadentyzm, który charakteryzuje głównego bohatera, to swego rodzaju pogląd artystyczny i światopoglądowy związany bezpośrednio z poczuciem „końca wieku”. Idei tej towarzyszyło przekonanie o ostatecznym kryzysie człowieczeństwa i upadku tradycyjnych wartości.
    • Kartoteka – dramat Tadeusza Różewicza, który składa się z niepowiązanych ze sobą scen. Fabuła przekazana jest w formie tzw. strumienia świadomości, a więc techniki polegającej na prowadzeniu w wypowiedź bohatera specyficznego monologu wewnętrznego – wielowątkowego, chaotycznego, oddającego dynamiczny proces myślowy. Główny bohater dramatu ukazany jest jako małe dziecko oraz jako dorosły mężczyzna – kolejno 38. I 40. letni. Nie posiada jednego imienia – wiadomo o nim, że pracuje jako urzędnik. Charakteryzuje się powojenną traumą, która destabilizuje jego życie Jedyną postacią, do której jest przywiązany, jest jego wujek, który stanowi dla niego symbol czasu przedwojennego. W „Kartotece” tragizm przeplata się z komizmem, a obserwacje bohatera krążą pomiędzy snem a jawą. Utwór ma charakter otwarty, a jego kompozycja pozwala na to, by każdy element dzieła czytać osobno lub w kolejności innej, niż została zapisana.

    Deformacja rzeczywistości, która jest głównym celem groteski, to wynik przemieszania się różnych porządków estetycznych: fantastyki i realizmu, tragedii i komedii, absurdu oraz logicznego porządku. Interpretacja rzeczywistości, której twórcą jest autor, pozwala nie tylko na umieszczenie w dziele własnej opinii o świecie, ale również na wyjaskrawienie najbardziej absurdalnych i najbardziej tragicznych cech rzeczywistości. Główną cechą groteski jest przedstawiana za jej pomocą wewnętrzna sprzeczność świata. Bohaterowie obserwujący świat ze swojej perspektywy często przyjmują postawę rezygnacji, są karykaturalni, zagubieni i charakteryzują się postawą dekadencką.


    Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady

    Ostatnia aktualizacja: 2021-08-23 12:41:34