Człowiek jako istota społeczna zanurzony jest w tradycji. Przekazane mu za pośrednictwem kolejnych pokoleń obyczaje, poglądy i normy stanowią część jego własnej tożsamości. Literatura, będące elementem i zarazem nośnikiem tradycji, podejmuje się rozważania jej roli w życiu człowieka. Motyw tradycji służyć może zarazem do podkreślenia jej opisania, podkreślenia wagi w społeczności, ale też krytyki.
Tradycje możemy definiować jako ogół obyczajów, norm czy zachowań właściwych jakiejś grupie społecznej i przekazywany z pokolenia na pokolenie. Stanowi ona podwalinę tożsamości tej społeczności, wyróżniając ją spośród ogółu ludzi.
W literaturze tradycja zajmuje interesujące miejsce. Teksty kultury mogą o niej opowiadać, podejmować jej temat, ale również same należeć do elementu tradycji. Utwory pokroju epopei narodowych, pieśni ludowych czy wierszy budują tożsamość danej społeczności, a ich znajomość tworzy ponadpokoleniową więź między odbiorcami.
Jako topos tradycja bywa równie często elementem świata przedstawionego, co głównym tematem utworu. Wykorzystując opisy obyczajów, autor zarysowuje klimat sceny, oddaje tożsamość bohaterów, czy charakter danej społeczności. Sięgając po tradycje jako temat, autor utrwala ją, ratuje od zapomnienia, próbuje zrozumieć.
Tutaj pojawia się kwestia rozważania elementów tradycji. Nie zawsze bowiem obyczaj przodków jest przez ich potomnych pokornie przejmowany. Niekiedy następuje kontestacja, pytanie o sens, a nawet moralność tradycji. Rodzi się wtedy napięcie między indywidualną jednostką i wartościami jej społeczności.
Poemat dydaktyczny, poświęcony pracom rolniczym. W jego skład wchodzą cztery księgi, zawierające przydatne rady z dziedzin uprawy roli, sadownictwa, hodowli bydła i pszczelarstwa. Oprócz warstwy dydaktycznej utwór sławi również wiejską codzienność. Autor ukazał sielankową wizję, gdzie ciężka praca chłopów zgodna z harmonią przyrody gwarantuje szczęśliwe życie. Widzi przy tym wieś jako miejsce przetrwania starorzymskich obyczajów, które Wergiliusz chciałby promować.
Średniowieczny wiersz o zabarwieniu humorystycznym, przedstawiający wzorce poprawnego zachowania przy stole. Autor przeciwstawia im zachowania negatywne, które gani w tonie sarkastycznym.
Chociaż Słota otwarcie nie nawiązuje otwarcie do motywu tradycji, jego wiersz możemy uznać za przedstawienie współczesnej sobie obyczajowości, a tym samym jej literackie propagowanie i utrwalenie.
Wiersz sławiący uroki życia na wsi. Tłem dzieła jest obrzęd pieśni przy ognisku, które chłopi wykonywali podczas przesilenia letniego (Sobótki). W wierszu występuje dwanaście panien, śpiewającej o pięknej wsi.
Szczególnie wartą interpretacji jest pieśń ostatniej panny, będąca przykładem poezji ziemiańskiej. Chwali ona życie rustykalne, zgodne z przyrodą i prostym obyczajem. Nawiązuje tym samym do motywów arkadyjskich, przedstawiając wieś jako krainę szczęśliwości.
Wspomnienia z barwnego życia Jana Chryzostoma Paska rzucają dużo światła na realia życia i mentalności Sarmatów. Przytaczając swoje przygody, autor opisuje elementy ówczesnej obyczajowości, poglądów i przesądów polskiej szlachty.
Pasek biorąc udział w wyprawach wojennych, miał okazję zetknąć się z mieszkańcami krajów ościennych i porównać ich sposób życia ze swoim. Często naturalnie zdziwiony i zaciekawiony odmiennymi tradycjami szlachcic, przekonany jest zarazem o wyższości swojej kultury nad innymi. Barok pozostawał bodaj jedynym okresem w historii Polski, kiedy nasi rodacy pozbawieni byli kompleksu wobec innych nacji.
Dzieła „księcia poetów polskich” odbijają niczym w lustrze obyczajowość oświeceniowych Polaków, stanowiąc zarazem ich kąśliwy komentarz. Krasicki rozumiał satyrę jako sposób na poprawę życia społecznego, tworzoną w myśl zasady: „i śmiech niekiedy może być nauką, kiedy się z przywar, nie z osób natrząsa”.
Autor gani negatywne jego zdaniem elementy polskiej kultury, takie jak pijaństwo i swarliwość. Poddaje tym samym ocenie narodową tradycję, która składa się nie tylko z godnych szacunku elementów. Choćby satyra „Do króla” atakuje błędnie rozumiany konserwatyzm. Z drugiej strony porzucenie tradycji jest ganione w satyrze „Żona modna”. Krasicki optuje więc za pozytywnymi zmianami i poprawą polskiej kultury.
Pisząc swoją epopeję narodową, Adam Mickiewicz zawarł w niej wiele tradycji ziemiańskich. Sceny picia kawy, grzybobrania, czy polowania są tutaj przykładem pięknych, wielopokoleniowych form z kultury sarmackiej. Podczas przyjęcia w ruinach zamku Horeszków pada również pochwała staropolskich manier i prób ich zachowania.
Samo dzieło Mickiewicza również jest celowym nawiązaniem do tradycji staropolskiej. Poeta pragnął, by „Pan Tadeusz” stał się ostoją zbolałych serc tęskniących za utraconą ojczyzną Polaków. Stworzył więc arkadyjską wizję sarmackiego dworku, gdzie ludzie są szczęśliwi i żyją zgodnie z tradycją swojego narodu.
Mieszkańcy Bohatyrowicz czerpią swoją siłę ze wspólnoty rodzinnej i ciężkiej pracy. Jednym z elementów ich tożsamości jest również zachowywanie tradycji - Polskiej, jak również rodzinnej. Ich symbolem w powieści jest mogiła powstańcza.
Dzięki pamięci o powstańcach, swoich przodkach oraz celebracji polskości są rodziną zwartą i zdolną do przeciwstawiania się problemom dnia codziennego. Symbolem tradycji i związanej z nią pamięci w powieści jest mogiła powstańcza. Orzeszkowa przedstawia tradycję jako element spajający, narodowotwórczy.
Życie mieszkańców Lipiec biegnie według rytmu ustalonego zmianami pór roku i chłopskiego obyczaju. Na ten składa się obrzęd religijny oraz tradycja, sięgająca często korzeniami ku prasłowiańskiej obrzędowości.
Tym samym całe życie mieszkańca Lipiec podporządkowane jest chłopskiej obyczajowości. Kultywują oni tradycyjne obchodzenie świąt, narodzin i pogrzebów. Tradycja nie ogranicza się jednak tylko do obrzędu. Dotyczy również specyficznego dla gromady myślenia oraz zasad moralnych.
Witkacy wielokrotnie nawiązuje do tradycji (filozofii, historii, muzyki, literatury i religii) na łamach swojego dramatu. W rzeczywistości dokonuje on ośmieszenia kultury, jego zdaniem, będącej w stanie agonalnym. Ludzie porzucili wszelkie elementy kultury, bądź zatracili zdolność odczytywania ich wartości. Co więcej, stare przykłady sztuki czy symboli zdewaluowały się, przedawniły. Kultura to gnijący śmietnik, składowisko pustych nazwisk i staroci.
Upadek kultury oznacza zanik sił kierujących cywilizacją. Ostatecznie doprowadzi to do wytworzenia świata pozbawionego obu, technokracji bez indywidualizmu. Sztuka wysoka zostanie zastąpiona masową, a jednostka wtopi w systemowo wytworzony "ogół".
Dom rodzinny Artura to postmodernistyczny świat w miniaturze. Pokolenie rodziców głównego bohatera przeprowadziło rewolucję obyczajową, obalając stare normy społeczne. Myśleli, że walczą tym samym o wolność jednostki. Udało im się jednak tylko zdemolować świat pojęć, tworząc entropijną rzeczywistość. Artur próbuje przeciwstawić się tym tendencjom poprzez ponowne wprowadzenie symboliki do życia rodziny. Jednak w oderwaniu od swojego znaczenia i ciągłości pokoleniowej, tradycja nie stanowi podwaliny społecznej, a jedynie pusty gest. Dlatego bohater rezygnuje ze ślubu z Alą na rzecz wprowadzenia dyktatury - jedynej syntezy porządku i anarchii.