Rodzina to podstawowa komórka społeczna, która według profesora Feliksa Konecznego wyodrębniła się ze struktury rodowej. Jej emancypacja stanowiła pierwszy krok ku stworzeniu bardziej zaawansowanych struktur, dawała więcej bliskości i poczucia bezpieczeństwa. Rodzina wiąże się przede wszystkim z osobistymi relacjami ludzi ją tworzących i właśnie one stanowią jej największą siłę. Zarazem jednak zanik tych zależności lub ich wypaczenie doprowadza do rozpadu struktur rodzinnych i naraża jednostkę na bardzo osobiste cierpienie. Każdy członek tego gąszczu zależności jest zarazem podmiotem i przedmiotem - ma wpływ na innych oraz jest poddany ich działaniu. Pozytywne jak też negatywne skutki takiego oddziaływania od starożytności ujmuje na swoich łamach literatura. Rodzina jest bowiem w założenia bliska człowiekowi, a ten uwielbia pisać o rzeczach dla siebie cennych. Jak człowiek wpływa i zarazem jest poddany wpływom rodziny, można dostrzec wyraźnie w trzech dziełach literackich: „Świętoszku” Moliera, „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego i „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej.
Moliera nazwalibyśmy dzisiaj twórcą zaangażowanym. Jego komedie miały bowiem na celu krytykę negatywnych elementów francuskiego społeczeństwa, szczególnie zasad mieszczańskiego życia. Obrazoburczy dla establishmentu, Molier działał w rzeczywistości na korzyść rodziny, poprzez wytykanie narosłych przez wieki patologii. „Świętoszek”, chociaż w dużej mierze poświęcony problemowi bezrefleksyjnej dewocji i obłudy, dotyka również problemu wszechwładzy ojca nad wszystkimi domownikami. Molier ukazuje to na przykładzie Orgona - człowieka w gruncie rzeczy dobrego i szanowanego, który jednak dostaje się pod zgubny wpływ Tartuffe'a. Ulegając obłudnemu naciągaczowi, mężczyzna zaczyna postępować nierozsądnie, a poprzez niekwestionowaną wszechwładzę nad rodziną naraża ją na nieszczęście.
Molier nie wskazuje tu tak jak w przypadku „Skąpca”, na dosłowną patologię rodziny. Ukazuje raczej, jak szybko decyzje jednego człowieka mogą ją zniszczyć. Decyzje Orgona unieszczęśliwią Mariannę i powoli rozbijają relacje łączące wszystkich domowników. Ci nie pozostają jednak bezczynni. Chcąc ratować siebie, Orgona i całą rodzinę, podejmują walkę z Tartuffe'em. Budzi to jednak reakcję Orgona, który uderza we własnego syna. Dopiero spryt Elmiry ujawnia prawdę o ulubieńcu pana domu. Widzimy tu więc, że człowiek pozostaje w relacji rodzinnej zarówno podmiotem jak i przedmiotem - reaguje oraz podlega reakcjom innych. Jego decyzje mają przy tym wpływ na innych, im wyższą pozycję w rodzinie zajmuje. Ma ona bowiem układ hierarchiczny, przy czym dawniej był on wręcz skupiony wokół ojca.
W „Nie-Boskiej” komedii Krasińskiego mamy z kolei przykład rozpadu relacji rodzinnych. Główny bohater, hrabia Henryk, żeni się z dobrą kobietą. Ma ona przy tym prosty charakter i przyziemne potrzeby, które nie odpowiadają uduchowionemu charakterowi arystokraty. Ten goni za poezją, która to staje się jego przekleństwem i wrotami potępienia. Pociągnie on przez nie całą swoją rodzinę.
Związek z Marią nudzi Henryka, który oddala się od żony i wyrusza w pogoń za Oblubienicą - szatańskim duchem, który jest dla bohatera uosobieniem poezji. Tymczasem żona, nie wiedząc, dlaczego straciła miłość swojego męża, zaczyna cierpieć coraz bardziej. Brak uczucia oraz przeświadczenie o własnej winie doprowadzają biedną kobietę do obłędu. Możemy wręcz powiedzieć, że to hrabia pcha ją ku otchłani szaleństwa. Jest wszak odpowiedzialny za swoją rodzinę, tymczasem porzuca ją dla mrzonek i widziadeł, które ostatecznie okazują się jedynie upudrowanym trupem (stwierdzenie nierealności poezji). Zanik więzi rodzinnych niszczy Marię, ale nie odbija się bezpośrednio na Henryku. W rodzinie bowiem, kiedy rodzice przeżywają kryzys, ich problemy uderzają w najsłabszych - dzieci.
Maria na łożu śmierci błogosławi więc swojego syna, a zarazem przeklina go. Życzy mu bowiem zostania poetą, wtedy bowiem zaskarbi sobie miłość własnego ojca. Kobieta przerzuca więc swoje cierpienie na syna, chcąc mu w ironiczny sposób go oszczędzić. Orcio ostatecznie będzie profetą, który umrze w bardzo młodym wieku. Załamie to ostatecznie Henryka, już i tak zniszczonego przez los obłąkanej żony. „Nie-Boska komedia” może być więc postrzegana jako opis zniszczenia rodziny w wyniku zaniku więzi między ojcem i matką. To z kolei uderza w dzieci i ostatecznie wywołuje sprzężenie zwrotne w postaci cierpienia wszystkich członków rodziny. Przyczyn takiego stanu rzeczy dopatrywać się można w przedłożeniu siebie ponad swoich bliskich. Henryk wolał bowiem spełniać się w poezji, niż zadbać o obowiązki kochającego męża i ojca.
Eliza Orzeszkowa była szczególnie wyczulona na pozytywny efekt, jaki na człowieka wywierają dobrze ukształtowane relacje rodzinne. Ukazała to poprzez kontrast między stosunkami mieszkańców Korczyna a rodzinnym ciepłem domu Bohatyrowiczów. Powieść „Nad Niemnem” pełna jest przykładów tego, że człowiek w relacjach rodzinnych kształtuje innych i zarazem jest kształtowany, przez co musi dbać o pozytywny wydźwięk tych zależności. Bohatyrowiczów łączą zdrowe, prawdziwe więzy rodzinne i dzięki temu kolejne pokolenia przyjmują życiowe podejście swoich przodków. Rodzina i praca czynią ich szczęśliwymi. W Korczynie niezrozumienie między Benedyktem a Emilią niszczy ich oboje. Brak miłości oraz strach przed zaangażowaniem niszczy również Emilię i Teresę. Z kolei Korczyńscy są przykładem zaniku więzi rodzinnych. Zygmunt nie szanuje pamięci o ojcu, jego ideałów, ani nawet własnej matki.
Rodzina to złożony twór, na który składa się jeszcze bardziej skomplikowana idea - ludzie. Ich wzajemne relacje są zarazem efektem ich charakterów, jak również kształtują je w jakimś stopniu. To fascynujący konstrukt, który kształtuje sam siebie. Powinniśmy więc dbać o nasze relacje rodzinne, a zarazem czerpać z ich dobrodziejstw pełnymi garściami. Rozwiązałoby to wiele problemów współczesnego świata, jak pokazuje przykład świata zawartego na łamach literatury.
Aktualizacja: 2023-11-07 14:48:04.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.