Rodzina to podstawowa komórka społeczna, która według profesora Feliksa Konecznego wyodrębniła się ze struktury rodowej. Jej emancypacja stanowiła pierwszy krok ku stworzeniu bardziej zaawansowanych struktur, dawała więcej bliskości i poczucia bezpieczeństwa. Rodzina wiąże się przede wszystkim z osobistymi relacjami ludzi ją tworzących i właśnie one stanowią jej największą siłę. Zarazem jednak zanik tych zależności lub ich wypaczenie doprowadza do rozpadu struktur rodzinnych i naraża jednostkę na bardzo osobiste cierpienie. Każdy członek tego gąszczu zależności jest zarazem podmiotem i przedmiotem - ma wpływ na innych oraz jest poddany ich działaniu. Pozytywne jak też negatywne skutki takiego oddziaływania od starożytności ujmuje na swoich łamach literatura. Rodzina jest bowiem w założenia bliska człowiekowi, a ten uwielbia pisać o rzeczach dla siebie cennych. Jak człowiek wpływa i zarazem jest poddany wpływom rodziny, można dostrzec wyraźnie w trzech dziełach literackich: „Świętoszku” Moliera, „Nie-Boskiej komedii” Zygmunta Krasińskiego i „Nad Niemnem” Elizy Orzeszkowej.
Moliera nazwalibyśmy dzisiaj twórcą zaangażowanym. Jego komedie miały bowiem na celu krytykę negatywnych elementów francuskiego społeczeństwa, szczególnie zasad mieszczańskiego życia. Obrazoburczy dla establishmentu, Molier działał w rzeczywistości na korzyść rodziny, poprzez wytykanie narosłych przez wieki patologii. „Świętoszek”, chociaż w dużej mierze poświęcony problemowi bezrefleksyjnej dewocji i obłudy, dotyka również problemu wszechwładzy ojca nad wszystkimi domownikami. Molier ukazuje to na przykładzie Orgona - człowieka w gruncie rzeczy dobrego i szanowanego, który jednak dostaje się pod zgubny wpływ Tartuffe'a. Ulegając obłudnemu naciągaczowi, mężczyzna zaczyna postępować nierozsądnie, a poprzez niekwestionowaną wszechwładzę nad rodziną naraża ją na nieszczęście.
Molier nie wskazuje tu tak jak w przypadku „Skąpca”, na dosłowną patologię rodziny. Ukazuje raczej, jak szybko decyzje jednego człowieka mogą ją zniszczyć. Decyzje Orgona unieszczęśliwią Mariannę i powoli rozbijają relacje łączące wszystkich domowników. Ci nie pozostają jednak bezczynni. Chcąc ratować siebie, Orgona i całą rodzinę, podejmują walkę z Tartuffe'em. Budzi to jednak reakcję Orgona, który uderza we własnego syna. Dopiero spryt Elmiry ujawnia prawdę o ulubieńcu pana domu. Widzimy tu więc, że człowiek pozostaje w relacji rodzinnej zarówno podmiotem jak i przedmiotem - reaguje oraz podlega reakcjom innych. Jego decyzje mają przy tym wpływ na innych, im wyższą pozycję w rodzinie zajmuje. Ma ona bowiem układ hierarchiczny, przy czym dawniej był on wręcz skupiony wokół ojca.
W „Nie-Boskiej” komedii Krasińskiego mamy z kolei przykład rozpadu relacji rodzinnych. Główny bohater, hrabia Henryk, żeni się z dobrą kobietą. Ma ona przy tym prosty charakter i przyziemne potrzeby, które nie odpowiadają uduchowionemu charakterowi arystokraty. Ten goni za poezją, która to staje się jego przekleństwem i wrotami potępienia. Pociągnie on przez nie całą swoją rodzinę.
Związek z Marią nudzi Henryka, który oddala się od żony i wyrusza w pogoń za Oblubienicą - szatańskim duchem, który jest dla bohatera uosobieniem poezji. Tymczasem żona, nie wiedząc, dlaczego straciła miłość swojego męża, zaczyna cierpieć coraz bardziej. Brak uczucia oraz przeświadczenie o własnej winie doprowadzają biedną kobietę do obłędu. Możemy wręcz powiedzieć, że to hrabia pcha ją ku otchłani szaleństwa. Jest wszak odpowiedzialny za swoją rodzinę, tymczasem porzuca ją dla mrzonek i widziadeł, które ostatecznie okazują się jedynie upudrowanym trupem (stwierdzenie nierealności poezji). Zanik więzi rodzinnych niszczy Marię, ale nie odbija się bezpośrednio na Henryku. W rodzinie bowiem, kiedy rodzice przeżywają kryzys, ich problemy uderzają w najsłabszych - dzieci.
Maria na łożu śmierci błogosławi więc swojego syna, a zarazem przeklina go. Życzy mu bowiem zostania poetą, wtedy bowiem zaskarbi sobie miłość własnego ojca. Kobieta przerzuca więc swoje cierpienie na syna, chcąc mu w ironiczny sposób go oszczędzić. Orcio ostatecznie będzie profetą, który umrze w bardzo młodym wieku. Załamie to ostatecznie Henryka, już i tak zniszczonego przez los obłąkanej żony. „Nie-Boska komedia” może być więc postrzegana jako opis zniszczenia rodziny w wyniku zaniku więzi między ojcem i matką. To z kolei uderza w dzieci i ostatecznie wywołuje sprzężenie zwrotne w postaci cierpienia wszystkich członków rodziny. Przyczyn takiego stanu rzeczy dopatrywać się można w przedłożeniu siebie ponad swoich bliskich. Henryk wolał bowiem spełniać się w poezji, niż zadbać o obowiązki kochającego męża i ojca.
Eliza Orzeszkowa była szczególnie wyczulona na pozytywny efekt, jaki na człowieka wywierają dobrze ukształtowane relacje rodzinne. Ukazała to poprzez kontrast między stosunkami mieszkańców Korczyna a rodzinnym ciepłem domu Bohatyrowiczów. Powieść „Nad Niemnem” pełna jest przykładów tego, że człowiek w relacjach rodzinnych kształtuje innych i zarazem jest kształtowany, przez co musi dbać o pozytywny wydźwięk tych zależności. Bohatyrowiczów łączą zdrowe, prawdziwe więzy rodzinne i dzięki temu kolejne pokolenia przyjmują życiowe podejście swoich przodków. Rodzina i praca czynią ich szczęśliwymi. W Korczynie niezrozumienie między Benedyktem a Emilią niszczy ich oboje. Brak miłości oraz strach przed zaangażowaniem niszczy również Emilię i Teresę. Z kolei Korczyńscy są przykładem zaniku więzi rodzinnych. Zygmunt nie szanuje pamięci o ojcu, jego ideałów, ani nawet własnej matki.
Rodzina to złożony twór, na który składa się jeszcze bardziej skomplikowana idea - ludzie. Ich wzajemne relacje są zarazem efektem ich charakterów, jak również kształtują je w jakimś stopniu. To fascynujący konstrukt, który kształtuje sam siebie. Powinniśmy więc dbać o nasze relacje rodzinne, a zarazem czerpać z ich dobrodziejstw pełnymi garściami. Rozwiązałoby to wiele problemów współczesnego świata, jak pokazuje przykład świata zawartego na łamach literatury.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.