„Lalka” Bolesława Prusa to jedno z najważniejszych dzieł polskiego realizmu. W wielowątkowej fabule podjęta została głęboka analiza mieszkańców Warszawy w XIX wieku. Powieściopisarz w mistrzowski sposób splata losy swoich bohaterów z przemianami społecznymi, politycznymi i ideowymi.
Spis treści
Głównym wątkiem powieści jest nieszczęśliwa miłość. Kupiec Stanisław Wokulski, człowiek obdarzony niezwykłą ambicją i inteligencją, zakochuje się w znacznie młodszej od siebie arystokratce, Izabeli Łęckiej. Kobieta, wychowana w świecie konwenansów i przywiązana do arystokratycznych ideałów, staje się obiektem jego obsesji. Wokulski, nie zważając na różnice klasowe oraz jej chłód i lekceważący stosunek do niego, podporządkowuje uczuciu wszystkie swoje decyzje. Jego życie zostaje zdominowane przez jedno pragnienie – zdobycie miłości Izabeli. Wykupuje należącą do jej rodziny kamienicę, aby wkraść się w łaski, jednak to nie wystarcza. Szybko uświadamia sobie, że z powodu różnic w pochodzeniu nie ma realnych szans na jej rękę. Wobec tego postanawia wkupić się w łaski arystokracji, co staje się jego nowym życiowym celem.
Aby zdobyć majątek, Wokulski decyduje się na ryzykowne przedsięwzięcie. Bierze udział w wojnie rosyjsko-tureckiej, gdzie podejmuje wielkie ryzyko, lecz w zamian zdobywa ogromny majątek. Dzięki temu może pozwolić sobie na wykupienie kamienicy od ojca Izabeli, który popadł w długi i znalazł się na skraju bankructwa. Ten gest miał być dla Wokulskiego dowodem jego zaradności finansowej oraz narzędziem, które miało mu otworzyć drzwi do świata arystokracji. Jednak mimo zdobycia bogactwa i wkroczenia do wyższych sfer, nie zyskuje wśród arystokratów takiego szacunku, zawsze jest obcy. Nieustannie traktowany jest jako „dorobkiewicz”, co pokazuje, że pieniądze nie są w stanie zatrzeć granic społecznych. W relacji z Łęcką Wokulski jawi się jako romantyk, gotowy poświęcić wszystko dla miłości, lecz jego uczucie staje się także przedmiotem transakcji – chce zdobyć względy Izabeli poprzez majątek i wpływy. W końcu przekonuje się, że jego miłość nie jest odwzajemniona, a arystokratka jedynie bawi się jego uczuciami.
Główny bohater jest człowiekiem przełomu epok. Wychowany w duchu romantyzmu, wierzy w potęgę uczucia i idealizm, jednak jego decyzje zawodowe wskazują na przynależność do epoki pozytywizmu. Uparcie wierzy, że zdobędzie serce Izabeli, nawet gdy ta go ignoruje, a później wręcz nim pogardza. Stopniowo zaczyna dostrzegać prawdę. Kulminacją jego dramatu jest moment, gdy dowiaduje się o niewierności Izabeli, w towarzystwie Starskiego. Wstrząśnięty i załamany, podejmuje próbę samobójczą, jednak zostaje uratowany. W konsekwencji rezygnuje z dalszych działań biznesowych i wycofuje się z życia towarzyskiego. Powieść kończy się jego tajemniczym zaginięciem.
W powieści Prus dokonuje rozrachunku z ideałami epoki romantyzmu. Pokolenie romantyków, którego przedstawicielem jest Ignacy Rzecki, stopniowo odchodzi do przeszłości. Zrywy narodowo-wyzwoleńcze, w które tak mocno wierzyli przedstawiciele tej epoki, nie przyniosły Polsce upragnionej niepodległości, a jedynie represje carskie i cierpienie. Sam Wokulski, uczestnik powstania styczniowego, nie spotkał się z wdzięcznością czy szacunkiem, lecz raczej z nieufnością i żalem ze strony społeczeństwa, które zmagało się z konsekwencjami nieudanej walki o wolność. Rzecki całe życie pozostaje wierny swoim ideałom, czekając, aż potomkowie Napoleona Bonaparte odmienią losy Europy. Jego postawa ukazuje tragiczne rozczarowanie romantycznym idealizmem, który nie znajduje już miejsca w nowoczesnym świecie. Podobnie koncepcja romantycznej miłości, uosabiana przez Wokulskiego, okazuje się skompromitowana.
Autor podchodzi również krytycznie do haseł głoszonych przez pozytywistów. Po rozczarowaniach związanych z upadkiem powstań narodowych, pozytywiści widzieli szansę na odzyskanie niepodległości poprzez rozwój gospodarczy i społeczny. Ich główne postulaty – praca organiczna, praca u podstaw, utylitaryzm, emancypacja kobiet oraz asymilacja mniejszości żydowskiej – miały na celu odbudowę polskiego społeczeństwa. Pozytywiści uważali, że do rozwoju kraju konieczne jest zaangażowanie wszystkich warstw społecznych, które powinny działać w imię wspólnego dobra. Największy nacisk kładziono na edukację oraz poprawę warunków życia najuboższych, którzy przez biedę, choroby i brak wykształcenia nie mogli wykorzystać swojego potencjału. Widać to szczególnie podczas spaceru Wokulskiego po Powiślu, gdzie dochodzi do gorzkiej konstatacji, iż fałszywa filantropia arystokracji ma się nijak do dramatycznych warunków bytowych tamtejszych mieszkańców.
Prus ukazuje jednak trudności w realizacji tych wzniosłych idei. Społeczeństwo wciąż jest podzielone na klasy, a podziały te wydają się nie do przezwyciężenia. Arystokracja, mimo posiadanych środków, jest moralnie zepsuta i nie interesuje się losem biedniejszych warstw, chyba że na pokaz, jak ma to miejsce w przypadku wyprawiającej dobroczynne rauty Izabeli Łęckiej. Szlachta traci swoje majątki i przenosi się do miast, gdzie nie potrafi się odnaleźć. Mieszczaństwo skupia się głównie na bogaceniu się, a w tej warstwie wyróżnia się społeczność żydowska, która często przewyższa Polaków pracowitością i talentem do prowadzenia interesów. Kapitalizm zamiast poprawiać warunki życia ludzi, prowadzi do wyścigu po pieniądze i eksploatacji najuboższych. W rezultacie społeczeństwo nie funkcjonuje jak sprawnie działający organizm, a przyszłość narodu zależy od nielicznych jednostek, takich jak Wokulski czy prezesowa Zasławska. Powieść przedstawia szeroką panoramę społeczeństwa polskiego, ukazując jego problemy oraz cele poszczególnych warstw społecznych.
Pierwotnie tytuł powieści Prusa miał brzmieć „Trzy pokolenia”, ponieważ autor zamierzał przedstawić trzech idealistów o odmiennych poglądach. Pierwszym z nich jest Ignacy Rzecki, ślepo zapatrzony w dynastię Bonapartów. Drugim – Wokulski, który łączy w sobie romantyczne i pozytywistyczne ideały, lecz jego życie kończy się porażką. Trzecim idealistą jest Julian Ochocki, który poświęca się nauce i dąży do rozwoju techniki. Jego postawa wskazuje na przyszłość – w przeciwieństwie do swoich poprzedników, nie wiąże on swojego losu z romantycznymi mrzonkami ani dążeniem do bogactwa. Jest symbolem nowej epoki, opartej na nauce i postępie.
Prus odnosi się także do kultu nauki i postępu. Pozytywiści wierzyli w scjentyzm, czyli przekonanie, że świat można poznać i zmieniać dzięki nauce. Wokulski, mimo że porzucił studia na rzecz biznesu, nie zapomniał o swoim zainteresowaniu nauką i wspierał wynalazców, co czyni go postacią symboliczną dla epoki przełomu.
Aktualizacja: 2025-03-20 22:10:58.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.