Powieść Bolesława Prusa „Lalka” to największe dzieło polskiego realizmu. Autor przedstawia wiarygodny obraz polskiego społeczeństwa drugiej połowy XIX wieku. Utwór porusza więc wiele problemów, aktualnych wśród Polaków końca epoki pozytywizmu.
Głównym wątkiem powieści jest nieszczęśliwa miłość. Kupiec Stanisław Wokulski zakochuje się w znacznie młodszej od siebie arystokratce, Izabeli Łęckiej. Miłość staje się wręcz jego obsesją, bohater podporządkowuje uczuciu całe swoje życie. Pomnaża majątek, ryzykując życiem na wojnie rosyjsko-tureckiej. Wokulski zaczyna przebywać w środowisku arystokracji, ale wciąż zmaga się z dyskryminacją. Większość przedstawicieli wyższych sfer traktuje go z wyższością, ze względu na pochodzenie. Wokulski jest człowiekiem przełomu epok, w dzieciństwie wpojono mu ideały romantyczne. Jest więc idealistą i romantykiem. Uparcie wierzy, że zdobędzie serce Izabeli, nawet gdy ta go znieważa. Miłość prowadzi Wokulskiego do klęski. Gdy dowiaduje się o niewierności Izabeli, podejmuje próbę samobójczą, a następnie wycofuje się z interesów. Powieść kończy jego tajemnicze zaginięcie. Być może zginął w ruinach zamku, a może wyjechał, aby rozpocząć życie od nowa.
Prus dokonuje w powieści rozrachunku z ideałami epoki romantyzmu. Pokolenie romantyków, którego przedstawicielem jest Ignacy Rzecki, odchodzi do przeszłości. Ich działania kończą się rozczarowaniem. Zrywy narodowo-wyzwoleńcze nie dały Polsce upragnionej niepodległości. Wokulski, uczestnik powstania styczniowego, nie spotkał się z wdzięcznością i szacunkiem, ale żalem społeczeństwa, nękanego przez popowstaniowe represje. Rzecki całe życie czeka, aż potomkowie Napoleona Bonaparte zmienią sytuację w Europie, ale tak się nie dzieje. Koncepcja romantycznej miłości również okazuje się nierealna, Rzecki i Wokulski zostają zdradzeni przez kobiety, które pokochali.
Autor podchodzi krytycznie również do haseł, głoszonych przez pozytywistów. Głównymi postulatami tej epoki były praca organiczna i praca u podstaw. Pozytywiści uważali, że do rozwoju polskiego społeczeństwa konieczne jest zaangażowanie wszystkich warstw społecznych, które muszą zjednoczyć się w imię wspólnego dobra. Największy nacisk kładziono na edukację i poprawę warunków życia najuboższych, którzy nie mogli wykorzystać swojego potencjału przez biedę, choroby, bezrobocie i brak wykształcenia. Po rozczarowaniu, związanym z upadkiem zrywów narodowo-wyzwoleńczych, pozytywiści dopatrywali się szansy na odzyskanie niepodległości w rozwoju społecznym i gospodarczym. Prus przedstawia jednak liczne trudności, związane z wcielaniem wzniosłych idei w życie. Społeczeństwo, opisane w powieści, jest silnie podzielone. Arystokracja ma największe możliwości, ale jest zepsuta moralnie i obojętna na problemy najuboższych. Szlachta traci swoje majątki i wyjeżdża do miast, gdzie ma trudności ze znalezieniem zatrudnienia. Mieszczaństwo dąży do wzbogacenia się, ważną jego częścią jest mniejszość żydowska, przewyższająca Polaków pracowitością i talentem do prowadzenia interesów. Kapitalizm nie prowadzi do zapewniania nowych miejsc pracy, ale obsesyjnej pogoni za pieniądzem. Ubodzy mieszczanie i chłopi żyją w nieludzkich warunkach, bez pomocy z zewnątrz nie są w stanie zmienić swojej sytuacji. Polskie społeczeństwo nie przypomina sprawnie funkcjonującego organizmu. O dalszy los narodu martwią się tylko nieliczne zaangażowane jednostki, takie jak Stanisław Wokulski czy prezesowa Zasławska.
Powieść przedstawia więc panoramę polskiego społeczeństwa. Prus opisuje pełny obraz Polaków XIX wieku, uwzględniając wszystkie warstwy społeczne. Każda z nich ma inne problemy i cele. W gruncie rzeczy, każdy jest skupiony wyłącznie na sobie. Świat próbują zmienić nieliczni idealiści. Tytuł powieści pierwotnie miał brzmieć „Trzy pokolenia”, ponieważ Prus opisuje trzy pokolenia idealistów. Pierwszym z nich jest Rzecki, bezkrytycznie zapatrzony w ród Bonapartów. Kolejny to Wokulski, wierzący w romantyczną koncepcję miłości. Obydwaj ponoszą porażkę. Rzecki umiera, przytłoczony licznymi rozczarowaniami, a Wokulski znika w tajemniczych okolicznościach, zdradzony przez ukochaną. Trzecim idealistą jest Julian Ochocki, który uczynił naukę sensem swojego życia. Jest niezrozumiany w swoim środowisku, które porzuca, aby prowadzić dalsze badania za granicą.
Prus odnosi się też do kultu nauki i postępu cywilizacyjnego. Pozytywiści propagowali scjentyzm, czyli przekonanie, że rzeczywistość należy poznawać za pomocą metod naukowych. Wokulski wierzy, że nauka jest w stanie zmienić rzeczywistość. W młodości pracował w winiarni u Hopfera, aby zdobyć środki na dalszą edukację. Ukończył Szkołę Przygotowawczą, a następnie podjął studia w Szkole Głównej, na wydziale matematyczno-przyrodniczym. Musiał jednak przerwać naukę, aby wziąć udział w powstaniu styczniowym. Wokulski był też wynalazcą-amatorem, skonstruował pompę, próbował też zbudować balon. W dorosłym życiu porzucił naukę na rzecz interesów, ale wciąż wspierał wynalazców. Podczas pobytu w Paryżu, poznaje profesora Geista, pracującego nad wynalezieniem metalu, lżejszego od powietrza. Znajduje też wspólny język z Julianem Ochockim, który marzy o skonstruowaniu maszyny latającej. Wokulski nie zapomina o naukowcach w swoim testamencie. Największą część majątku zapisuje Ochockiemu, aby mógł kontynuować swoje badania. Wokulski pozostaje rozdarty między pasją do nauki a romantyczną miłością do kobiety.
Ostatnia aktualizacja: 2022-08-11 20:23:58
Opracowanie stanowi utwór w rozumieniu Ustawy 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Wszelkie prawa autorskie przysługują poezja.org. Dalsze rozpowszechnianie utworu możliwe tylko za zgodą redakcji.