Problematyka zbrodni, czyli czynu szczególnie potępianego w oczach społeczności, zazwyczaj pojawia się w towarzystwie idei kary. Wspólnie tworzą motyw literacki, znany już od starożytności. Zazwyczaj podejmuje on problematykę istnienia niezaprzeczalnej sprawiedliwości we wszechświecie i roli kary w naprawianiu wyrządzonej przez zbrodniarza krzywdy. Współcześnie jest on pogłębiony o badanie wpływu zła na psychikę zbrodniarza oraz zadaje pytanie o samo istnienie sprawiedliwości.
Topos zbrodni i kary dotyka zasadniczo problematyki konsekwencji ludzkich czynów w ujęciu moralnych. Zbrodnia jest bowiem słowem określającym coś złego, nagannego. Kara jest z kolei próbą wprowadzenia sprawiedliwości. Podstawowe pytania związane z tym motywem będą więc brzmieć: czy sprawiedliwość istnieje? Kto ma prawo ją egzekwować? Jak ona powinna wyglądać?
Często, szczególnie we wcześniejszych epokach literackich, motyw ten szedł w parze z elementami religijnymi. Dawcą prawa i strażnikiem kosmicznego porządku było bóstwo. Zbrodniarz nie unikał więc nigdy kary za swoje zbrodnie.
Z czasem jednak topos rozwijał się w kierunku rozważań na temat konsekwencji zbrodni dla samego zbrodniarza, czy też roli kary w procesie naprawy wyrządzonego zła. Podjęto nawet rozważania, czy nieunikniona kara za zbrodnię w ogóle ma miejsce.
Syzyf był ulubieńcem bogów olimpijskich. Popadł on w tak wielką zażyłość z nieśmiertelnymi, iż zapraszali go oni na swoje uczty. Tam podkradał ambrozję i zanosił ją do krain śmiertelników, jednak to nie raziło bogów. Dopiero za zdradę pewnej tajemnicy Zeusa postanowili ukarać go śmiercią. Syzyf zdołał jednak uwięzić bożka śmierci Tanatosa. Kiedy jednak odbito go, Syzyf przekonał żonę do zaniechania pogrzebu. Przekonał potem Hadesa, by puścił go na Ziemię w celu dopełnienia rytuału. Tam skrył się przed bogami. Ostatecznie jednak wytropili go i skazali na wieczne męki bezsensownej pracy. Odtąd miał toczyć kulę na szczyt góry, a przy samym wierzchołku staczała się ona powrotem na dół.
Pierwsi ludzie zostali przez Boga umieszczeni w ogrodzie Eden, gdzie mogli wieść szczęśliwe życie. Stwórca pozwolił im spożywać owoc ze wszystkich drzew za wyjątkiem drzewa poznania dobra i zła. Ostrzegł, że w konsekwencji czeka ich śmierć. Ewa dała się jednak zwieść szatanowi pod postacią węża i skosztowała owocu. Potem zaś podała go Adamowi. Wtedy też stracili swoją pierwotną niewinność – dopuścili się bowiem pierwszego grzechu. W konsekwencji tego nieposłuszeństwa ludzie zostali wygnani z Raju, a ich życie obłożone ciężkim brzemieniem walki o przetrwanie.
Dzieło dojrzałego średniowiecza obrazuje w sposób niezwykle sugestywny myślenie o zbrodni i karze ówczesnych ludzi. Dante dokonuje katabazy – wędrówki po zaświatach, której celem jest umoralnienie swojego odbiorcy. Jedną z krain odwiedzanych podczas podróży jest piekło. Podzielone na dziewięć kręgów, stanowi miejsce kaźni grzeszników. Kara jest u Dantego zawsze związana w jakiś sposób ze zbrodnią. Rozpustnicy są targani wichrami (wichry pożądania), heretycy płoną w trumnach, zaś nienawistnicy pływają w rzece krwi. Sprawiedliwość jest więc wymierzana poprzez karę adekwatną do zbrodni.
Pochodzące z „Psałterza Dawidów” dzieło jest przetłumaczeniem na język polski biblijnego psalmu. Kochanowski dokonuje tu również stylizacji tekstu, zgodnego z wymogami językowymi i kulturowymi swojego okresu.
Psalm 130 jest wołaniem człowieka ku Bogu, przedstawionym jako sędzia. Stwórca to ostateczna jurysdykcja, która nigdy nie zapomina i zna wszystkie przewinienia ludzi. Psalmista błaga Boga o miłosierdzie nad ludzkością. W przeciwnym wypadku nikt nie będzie mógł uniknąć kary za swoje występki.
Z Psalmu 130 wynika, że wszyscy ludzie są grzeszni. Bóg jest jednak sprawiedliwy, tak więc żadne zło nie zostaje bez kary. Jedynym sposobem jej uniknięcia jest odwołanie Siudo miłosierdzia Stwórcy.
Dramat tana Glamis i Kawdoru to opowieść o upadku szlachetnego człowieka, korumpującej sile władzy i nieuniknionej karze. Zabijając króla Dunkana, Makbet zagarnia tron Szkocji. By zabezpieczyć swoje rządy, ten niegdyś prawy człowiek zamienia się w krwawego tyrana, zdolnego wydać wyrok śmierci na przyjaciół i dzieci. Ciągle lękając się o swoje bezpieczeństwo, zawierza przepowiedni, iż dopóki las Birnamski nie oblegnie zamku Dunzynan jest bezpieczny. Ginie jednak w bitwie z rąk Makdufa, podczas której armie jego i Malkolma podchodzą pod twierdzę pod osłoną zerwanego w tym lesie listowia.
Szekspir jako jeden z pierwszych oddaje człowiekowi władanie nad swoim losem. Co prawda Makbet został sprowokowany przez Czarownice, jednak ponosił całkowitą odpowiedzialność za swoją zbrodnię. Zarazem niejasna przepowiednia uświadamia, że nie mógł uniknąć winy. Wszystkie czyny mają bowiem swoje konsekwencje.
Komedia stanowi satyrę na mieszczańską moralność i dewocję czasów Moliera. Naiwny Orgon ulega pokazowej religijności podstępnego Tartuffe’a, czyniąc go swoim domownikiem. Wkrótce przybysz podporządkowuje sobie całą rodzinę poprzez sterowanie jej głową. Doprowadza to do utraty całego majątku i niebezpieczeństwa skazania Orgona za zdradę państwa.
Światły monarcha zna jednak przewinienia podstępnego Tartuffe’a i ostatecznie to dewota zostaje zatrzymany przez straż. Orgona czeka z kolei uniewinnienie. Zbrodniarz zostaje więc ukarany, a niewinna naiwność ocalona.
Rytuał sprowadza do kaplicy trzy duchy, każdy o innej „wadze” przewinień. Duchy lekkie nie zaznały w życiu goryczy, nie uczyniły też nic złego, czy dobrego. Dlatego nie mogą dostąpić Nieba. Duch pośredni zlekceważył życie ziemskie, był obojętny. Skazany na tułaczkę, musi odpokutować swoje winy na Ziemi. Duch ciężki jest zaś potępiony – za niegodziwość względem ludzi cierpi głód i pragnienie, aż jego ciało się rozpadnie. Wtedy dopiero pójdzie do piekła.
Dramat romantyczny wieszcza narodowego odwołuje się w stylistyce do wierzeń prasłowiańskich. Na ich podstawie buduje wizję ludowej moralności, w której kara odpowiada zbrodni, zaś Bóg stoi na straży nieuniknionej sprawiedliwości.
Powieść, bez której trudno jest omówić topos zbrodni i kary. Młody Raskolnikow, kierując się względami finansowymi i potrzebą przetestowania swojej quasi-nietzscheańskiej filozofii, morduje starą lichwiarkę oraz jej siostrę. Podświadome wyrzuty sumienia oraz strach przed złapaniem doprowadzają go na skraj obłędu. Mimo to bohater nie chce przyznać się do winy. Przekonuje go do tego niezwykle pobożna prostytutka Sonia, w której Raskolnikow się zakochuje. W ramach kary bohater zostaje zesłany na osiem lat katorgi. Tam zmienia się pod wpływem miłości Soni.
Dostojewski przedstawia karę nie tylko jako sprawiedliwość, ale również narzędzie nawrócenia zbrodniarza. Jest to głęboko chrześcijańskie podejście do problemu.
Powieść przedstawia problematykę godności oraz bezwzględnego stawiania czoła konsekwencjom własnych decyzji. Jim w wyniku ucieczki z tonącej „Patny” traci uprawnienia marynarskie, jednak mocniej odczuwa stratę godności. Dlatego, kiedy wiele lat później decyzja o puszczeniu wolno pewnego zbrodniarza doprowadza do kolejnej tragedii, Jim stawia jej czoło. Mimo iż oznacza to pewną śmierć.
Karę można tu rozumieć jako konsekwencję własnych decyzji. Conrad postuluje podejście bezsprzecznie honorowe, czyli wzięcie odpowiedzialności bez względu na koszty. Tylko tak można zachować honor i godność – cechy prawdziwego człowieka.
Surrealistyczna powieść, w której główny bohater zostaje bezpodstawnie oskarżony o dokonanie przestępstwa. Próbując dociec swojej winy, zagłębia się on coraz bardziej w nierealny świat. Ostatecznie zaś ponosi klęskę, zostając ukarany bez wiedzy o swojej zbrodni.
Powieść Kafki interpretowana była na wiele różnych sposobów. Niektóre uwzględniają krytykę nadmiernie zbiurokratyzowanego sądownictwa, czy przypowieść o samej idei zbrodni i kary.