„Droga donikąd” to powieść Józefa Mackiewicza, opublikowana w 1955 roku. Historia przedstawia realia polsko-litewskiego pogranicza w kontekście sowieckiej inwazji. Akcja powieści toczy się od roku 1940 i skupia się na losach trójki głównych bohaterów - Pawła, Marty i Karola. Mackiewicz w swoim dziele ukazuje życie pod rządami komunistycznymi, obrazując codzienną rzeczywistość jako przytłaczającą, a jednocześnie nijaką i niepewną.
Spis treści
Powieść koncentruje się na losach Marty, Pawła i Weroniki. Paweł, były dziennikarz, obecnie przyjmuje wszelkie prace, by przetrwać. Jest jednym z nielicznych, w 1940 roku dzielnie stawiających opór systemowi sowieckiemu. Poznaje Tadeusza Zakrzewskiego, działacza antysowieckiego i dziennikarza, który zaprasza go do współpracy przeciwko Sowietom. Choć część zadań udaje im się zrealizować, Zakrzewski zostaje zdradzony i aresztowany, podczas gdy Pawłowi udaje się uciec.
Marta, żona Pawła, zajmuje się domem i zawsze wspiera męża w trudnych czasach okupacji sowieckiej. Pomaga mu unikać współpracy z komunistami. Akceptuje nawet jego romans z Weroniką.
Poprzez opisy masowych zwolnień, przemocy, przymusowych przesłuchań i inwigilacji, powieść ukazuje terror sowiecki. Bohaterowie zmagają się z ciągłym pytaniem, komu mogą ufać. Główną osią akcji są masowe wysiedlenia z 1941 roku, w których uczestniczą bohaterowie. Weronika zostaje schwytana, podczas gdy Marta i Paweł próbują uciec przez bagna. Ich losy pozostają nieznane.
I. Rok 1940. Przedstawienie mieszkania bohaterów. Marta, gospodyni domowa i żona Pawła, żyje w trudnych warunkach. Paweł, razem z przyjacielem Karolem, postanowił zostać drwalem, kupując piłę, gdyż obaj stracili wcześniejsze prace i muszą teraz zarabiać w ten sposób. Podczas codziennego mycia się przy studni, oboje spotykają Weronikę, kochankę Pawła.
II. Widzimy pracę Karola i Pawła. Mężczyźni mijają samochód NKWD i oficera, który pyta ich o kontrabandę ukrytą między drewnem, o której poinformował go donos. Z opresji ratuje ich leśniczy Franciszek i mężczyźni wracają do rąbania drewna. Wieczorem Paweł wychodzi z domu, prawdopodobnie na schadzkę z Weroniką.
III. Opis topografii miasta. Dom Pawła znajduje się we wsi na obrzeżach miasta, lecz nadal wyczuwa się wpływy miejskie, widoczne w dużych różnicach społecznych. Pierwsze spotkanie Pawła z Weroniką ma miejsce, gdy mężczyzna udaje się do Łaszowskich, swoich bliskich przyjaciół, w mieście. Po odkryciu, że Łaszowska współpracuje z komunistami, Paweł postanawia wrócić i udać się na stację kolejową. Tam napotyka blokadę, mającą na celu zapobiec zakłóceniom podczas komunistycznej manifestacji przed dworcem, zorganizowanej na cześć delegacji z Moskwy. Oficer NKWD zamyka wszystkich podróżnych w ciasnym pomieszczeniu, aby nie zakłócali wiecu. W poczekalni, w tłoku, Paweł spotyka Weronikę. Razem starają się przetrwać tę sytuację.
IV. W połowie września odbywa się wiec, na którym kulawy robotnik próbuje wyrazić sprzeciw, ale jego entuzjazm słabnie, gdy zbliża się do miejsca zgromadzenia przed szkołą. Zarówno on, jak i publiczność, wydają się zmęczeni, a na scenie padają hasła znane z telewizji i plakatów propagandowych.
Prowadzący wiec wychwala Stalina i mówi o nadchodzących wyborach, podczas gdy tłum w entuzjastyczny sposób wznosi okrzyki „hurra” i „niech żyje”. Paweł jednak nie dołącza do wiwatów na cześć Stalina.
Podczas gdy robotnicy wracają, mijają limuzynę, z jakiej macha młoda komunistka. Kulawy robotnik wymachuje jej przyjaźnie, ale gdy samochód odjeżdża, zaczyna obrażać dziewczynę. Paweł pyta, dlaczego więc wiwatował na wiecu, na co robotnik odpowiada: „no…a jakże inaczej?”
Paweł zanurza się w pracę i przestaje spotykać się z Weroniką. Karol i Paweł piją samogon u Franciszka, który ostrzega ich przed próbami oporu, zauważając brak entuzjazmu na wiecach. Opisuje bezprawie rządów sowieckich, takie jak donosy i zniknięcia ludzi, i informuje Pawła, że Sowieci zauważyli jego wahanie.
Do domu Marty przychodzi sąsiadka Ola, która ostrzega ją przed Franciszkiem, sugerując, że jest on donosicielem. Marta radzi Pawłowi, aby uważał na męża Weroniki.
V. Mężczyźni rezygnują z pracy jako drwale, ponieważ zostali włączeni do związków zawodowych, co wiązało się z obowiązkiem wypełniania ankiet i filtrowania robotników. Zamiast tego podejmują pracę przy budowie rowu nawadniającego, wybierając ją ze względu na brak restrykcji. Karol zaczyna pracować w miejskiej szkole powszechnej. Paweł odwiedza szkołę, gdzie dostrzega plakaty propagandowe i rozmawia z nauczycielką, uważającą, że powinny one być napisane w języku polskim, ponieważ dzieci go rozumieją. Spotyka tam znajomego, Leona. Ten opowiada o „pralni”, służącej jako przykrywka dla spotkań opozycjonistów. Paweł i Leon udają się na jedno z takich spotkań, dołączając do nich Wulfka - Żyda, taksówkarza. Został on członkiem partii i później milicjantem. Wulfka uwolnił z więzienia kierownika banku, któremu skonfiskowano cały majątek, i brał udział w wielu komunistycznych spotkaniach.
Pawłowi nie udaje się zobaczyć Karola. W szkole informują go, że Karol został przeniesiony do instytutu rolniczego. Po dwóch tygodniach Paweł dowiaduje się, że Karol objął stanowisko inspektora i pracuje w katedrze „zasad leninizmu i stalinizmu”.
VI. Opis wywózek czterech milionów chłopów w głąb Rosji. Przyglądamy się losom rodziny Rymaszewskich. Głowa rodziny - ojciec Antoniego Rymaszewskiego, umiera na zsyłce. Po trzech próbach udaje mu się uciec i dotrzeć do Moskwy a stamtąd do Mińska. Ledwo przeżył, a jego towarzysz zostaje zastrzelony przez patrol GPU. Udaje mu się jednak resztką sił opuścić granice związku sowieckiego. Żeni się z Olą.
VII. W 1940 roku, gdy Antonii osiedlił się w kraju już od dziesięciu lat, sąsiedzi doradzili mu ucieczkę. Pewnego dnia odwiedza go Andrzej Bożek, sekretarz sielsowietu i bliski sąsiad Rymaszewskiego. Wprowadza go do urzędowego budynku pod pretekstem załatwienia formalności, gdzie Antoniego wita oficer NKWD i poddaje go przesłuchaniu. Oficer, grożąc ujawnieniem rzekomej przeszłości oraz krzywdzeniem jego żony i córki, wypytuje o rzekomą kontrabandę ukrytą w lesie. Mimo że donos okazał się fałszywy, a akta, które widzi, nie dotyczą Antoniego, ten nieświadomie zgadza się na współpracę z sowieckim związkiem, by chronić swoją rodzinę. Ola, przerażona niepewnym losem męża, zabiera córkę Krysię i udaje się do siostry, Mani, by szukać schronienia. Antoni wraca do domu, gdzie wieczorem zaprasza Andrzeja na wódkę. Pod wpływem alkoholu, zdradza Andrzejowi, że Paweł i Weronika są w pobliżu.
VIII. Na wsi krążą wciąż wieści o nieustannych aresztowaniach. Paweł zostawia drzwi zawsze otwarte na noc, bojąc się konieczności ucieczki. Weronika staje się coraz bardziej zazdrosna o Martę. Paweł unika ich wspólnych schadzek. Mąż Weroniki poucza ją, żeby trzymała się z daleka od Pawła, ponieważ jest on pod ewidencją (obserwacją ze strony NKWD). Paweł postanawia zmienić coś w życiu i znaleźć pracę, jedzie do miasta z zamiarem sprzedania szabli.
IX. Opis codziennej szarości życia oraz ludzi, którzy starają się nie wyróżniać, zlewając się z tłumem. Paweł udaje się do muzeum, by sprzedać swoje szable, ale zostaje odprawiony bezskutecznie. Postanawia więc skonsultować się ze znajomym adwokatem, Konradem, który obecnie uczy fizyki. Konrad radzi mu, by był realistą i przyłączył się do komunistów, co ułatwiłoby mu życie. Zdesperowany Paweł biega po mieście w poszukiwaniu miejsca na przechowanie szabel. W końcu, uciekając przed goniącym go dozorcą, trafia do Leona, który zgadza się przechować szable. Mężczyźni udają się do kawiarni, gdzie Paweł zostaje zaczepiony przez reżysera, proponującego mu pracę przy pisaniu tekstów o charakterze komunistycznym. Początkowo Paweł odmawia, ale potem decyduje się porozmawiać z reżyserem.
X. Konrad zostaje aresztowany pod zarzutem kontaktów z zagranicą. Pomimo prób tłumaczenia się, że działał dla korzyści komunistów, zostaje uderzony w twarz. Funkcjonariusze żądają od niego nazwisk. Paweł sprzedaje swoje szable i zaczyna pracę w teatrze, gdzie bierze udział w tworzeniu sztuki, którą uważa za niskiej jakości. Po pracy spotyka się z reżyserem w kawiarni, gdzie również pojawia się Karol. Paweł dowiaduje się, że Karol rozpoczął pracę w NKWD. W drodze powrotnej do domu Paweł napotyka prawosławnego duchownego, Serafina, który informuje go o prześladowaniach duchowieństwa oraz o zasadniczych różnicach między narodem rosyjskim a sowieckim. Duchowny pyta także o Zakrzewskiego.
XI. Marta dowiaduje się o pracy w teatrze i próbuje odciągnąć Pawła od tego pomysłu. Sugeruje, żeby zamiast tego porozmawiał z Zakrzewskim. Dom odwiedza Weronika i próbuje namówić Pawła, aby razem z nią wjechał.
XII. Kobiety w sklepie dyskutują o codziennych problemach i kolejkach, które są częścią sowieckiej rzeczywistości. Sprzedawczyni, doświadczona agitatorka komunistyczna, stara się przekonać inne klientki, że długie kolejki są efektem zapewnienia dostępu do towarów dla wszystkich. Paweł postanawia udać się do miasta, aby spotkać się z Zakrzewskim, i spotyka go na ulicy. Obaj mężczyźni wracają do domu Pawła, gdzie Tadeusz relacjonuje aresztowanie Konrada i Leona oraz sugeruje Pawłowi, aby został woźnicą. Wieczorem Tadeusz opowiada Pawłowi o technikach manipulacji językowej stosowanych przez komunistów i omawia potrzebę zbrojnego oporu przeciwko bolszewikom, określając ich jako „kolosa na glinianych nogach”.
XIII. Paweł wraz z Tadeuszem jadą do Ejszyszek, zajmować się przemytem. Tadeusz krytykuje inne kraje Europejskie za brak solidarności i zrozumienia dla Polski innych krajów objętych terrorem sowieckim. Mężczyźni zatrzymują się w restauracji starego Szlomy. Tadeusz przekazuje Pawłowi pieniądze na zakup konia.
XIV. Paweł pracuje jako woźnica, codziennie przewożąc drewno z lasu, co jest niezwykle męczące i wyczerpujące. Po kilku tygodniach odwiedza go Tadeusz z propozycją nowej pracy – pomocy w przemycie. Wyruszają do Białorusi, gdzie ich przewodnikiem zostaje Kościa, chłopiec niechętny do ryzykownej pracy, ale zmuszony przez rodziców dla dodatkowego zarobku. Pomimo sprawnego przebiegu akcji, mężczyźni zostają przyłapani przez sowiecki patrol podczas przeprawy przez most. Kościa próbuje się ukryć, ale Tadeusz i Paweł, obawiając się o swoje bezpieczeństwo, zostawiają go i uciekają, a chłopiec zostaje złapany.
XV. Mężczyznom udaje się uciec i sprzedać cały towar. Od starego gajowego dowiadują się, że plotki o zajściu na moście się rozpowszechniły. Wracając do kraju obserwują ostatnie podrygi kapitalistycznego systemu na Białorusi. W drodze powrotnej mijają dom ojca Kości, który wyzywa ich, każąc iść do diabła.
XVI. Po powrocie do domu Paweł zostaje poproszony przez sąsiada o przysługę. Mężczyzna, który stracił swój dom na skutek kolektywizacji, potrzebuje pomocy w przewiezieniu swoich rzeczy. W trakcie transportu zatrzymuje ich Weronika, ponownie proponując Pawłowi wspólną ucieczkę. Paweł odrzuca jej ofertę, a rozmowa kończy się kłótnią. Po tym incydencie Paweł postanawia poszukać pracy w mieście.
XVII. Historia dziennikarza Łaszowskiego przedstawia się w następujący sposób: Redaktor pracujący w redakcji, jest rozgniewany, gdy dowiaduje się, że jeden z mówców na posiedzeniu sejmu w Kownie nie zakończył swojego wystąpienia pochwałą dla Stalina.
Paweł, poszukując pracy w mieście, spotyka Karola zapewniającego go, że całkowicie zmienił swoje poglądy na komunistyczne. Kłótnia między mężczyznami kończy się tym, że Paweł określa Karola mianem kanalii. W tym momencie do kawiarni wchodzi Łaszowski, który miał spotkać się z Karolem. Po jego wyjściu, Łaszowski siada przy stoliku z Pawłem i oferuje mu pracę u swojego ojca przy zwózce nawozu. W nowym mieszkaniu Paweł zostaje obudzony przez Leona, werbującego go na spotkanie w pralni, gdzie Tadeusz namawia ich do zbrojnego oporu przeciwko Bolszewikom.
XVIII. Marta przyjeżdża do miasta wręczyć mężowi list, który przyszedł z Rygi. Okazuje się, że Tadeusz planuje zasadzkę na Karola. W międzyczasie Bogucki (autor listu), próbuje przekonać Pawła, by zdobył dla niego skarb, zakopany w domu nad Niemnem. Mówi o skarbie Tadeuszowi i mężczyźni postanawiają razem go wykopać (po odstąpieniu połowy Boguckiemu).
XIX. Mężczyźni zatrudniają się w domu, w ogrodzie podobno znajduje się skarb. Chcą przekupić ogrodnika, żeby pozwolił im wykopać skrzynię. Paweł spędza noc z Jadzią, następnego dnia dziewczyna ostrzega go o tym, że ogrodnik wydał ich milicji. Tadeusz zostaje schwytany, Pawłowi z pomocą Jadzi udaje się uciec.
XX. Paweł próbuje oddać pieniądze, jakie otrzymał od Tadeusza, w pralni, ale okazuje się, że jest ona zamknięta. Decyduje się więc zatrzymać pieniądze i kupuje konia. W trakcie wizyty u znajomego sprzedawcy, Paweł prowadzi rozmowę z bolszewickim majorem. Rozmowa dotyczy Boga, kłamstw i zdolności ludzi do przystosowania się do trudnych warunków. Kończy się kłótnią, a Paweł traci przytomność z powodu nadmiernego spożycia alkoholu.
XXI. Paweł powozi Franciszka do miasta. Franciszek spotyka się z oficerem NKWD, żeby powiedzieć mu, że Paweł pojechał do Rukowskiego, gdzie podobno znajduje się również Weronika. Obserwujemy ucieczkę jednego ze współpracowników Tadeusza z więzienia.
XXII. Wiosna 1941. W siedzibie NKWD planowane są wysiedlenia „elementów antysowieckich” z krajów nadbałtyckich.
XXIII. Drużko, przewodniczący sielsowietu, szuka Pawła, aby wezwać go do gminy. Marta stara się przekonać Pawła, by nie poszedł, ale ten decyduje się wyjść. Paweł zostaje uznany za wroga ludu, ponieważ nie pracuje jako dziennikarz, i zostaje aresztowany. Okazuje się, że zdradził go ojciec Kości. Pomimo braku dowodów na jego winę, Paweł zostaje uwolniony po czterdziestu godzinach. Odmawia podpisania dokumentu o współpracy, zgadzając się jedynie na podpisanie oświadczenia, które zabrania mu zmiany miejsca zamieszkania.
XXIV. Paweł wdaje się w kłótnię z gajowym, który składa na niego oficjalną skargę. Paweł zostaje przekierowany do transportu drzewa na lotnisko wojskowe. Bożek przychodzi z wizytą do Pawła, oferując mu pożyczkę. Na pytanie o dobrowolność tejże, odpowiada, że jest oczywiście dobrowolna, ale on radziłby podpisać. Paweł odmawia a mężczyzna odchodzi bez pożegnania.
XXV. Paweł i Marta przez roztargnienie nie wywieszają sztandaru na święto pracy. Do Pawła przychodzi oficer sielsowietu i prosi przyjacielsko (wręcz błaga) o wywieszenie flagi. Paweł twardo odmawia.
XXVI. Gajowy odwiedza Rojkiewicza i wspólnie z nim odbywa rozmowę o Weronice i Pawle. Gajowy dowiaduje się, że Paweł został wypuszczony po aresztowaniu. Bożek, również uczestniczący w spotkaniu, po jego zakończeniu decyduje się spalić donos napisany na Pawła za nie wywieszenie flagi.
XXVII. Andrzej Bożek po śmierci matki, przeżywa gwałtowne oziębienie relacji z ojcem. Sowińska wchodzi w nim w scysję, oskarżając go o to, że swoje osiem hektarów ziemi posiada tylko dzięki pozycji syna. Feliks Bożek zatrudnia Sowińską, do pracy w gospodarstwie.
XXVIII. Podczas zebrania NKWD i KGB omawiane są plany eliminacji „wrogich elementów” z kraju. Gładkow, prowadzący spotkanie, zauważa, że tylko niewielki procent obywateli jest objęty inwigilacją. Proponuje zastosowanie bardziej agresywnych metod oraz zwiększenie wysiłków na pozyskiwanie nowych informatorów. Podkreśla również konieczność zachowania tajności operacji, aby nie wzbudzać zainteresowania ze strony obcych mocarstw.
XXIX. Latem dwóch wieśniaków, Oluk i Franek, dyskutuje o miłosierdziu Bożym w kontekście działań sowietów. Oluk zaczyna mieć wizje, w jakich opowiada o cudzie i zmartwychwstaniu pewnej kobiety, przewidując, że wydarzy się to w czerwcu. Ksiądz radzi jego matce, aby zabrała go do lekarza. Miejscowi proszą Oluka o przepowiednię dotycząca zdrowia pewnego starego mężczyzny. Oluk zapewnia, że mężczyzna wyzdrowieje, a następnego dnia ten rzeczywiście traci wszystkie objawy choroby. Oluk staje się lokalnym kapłanem i uzdrowicielem, zyskując reputację zarówno wśród mieszkańców, jak i przyjezdnych.
Tymczasem do siedziby NKWD dochodzą donosy o działalności Olka. Polecono nie angażować się w sprawy kościołów, jednakże nie wiadomo co zrobić z chłopakiem. Sprawa została odroczona.
XXX. Weronika tęskni za Pawłem. Kobieta odwiedza matkę Oluka, nie jest jednak zainteresowana jego zdolnościami. Rozmawiają o proroctwie. Weronika postanawia zerwać znajomość z Pawłem.
XXXI. Mania, siostra Marty, przychodzi do domu spanikowana poinformować o wywózce ludzi. Ludzie są aresztowani za najdrobniejsze przewinienia i pakowani do furgonetek na oczach całego miasta. Nikt się nie broni, nie stawia oporu. Ludzie zsyłani są do obozów, na katorgi lub śmierć.
XXXII. Andrzej Bożek bierze udział w akcji NKWD, której głównym celem jest Paweł. Prosi ojca o to, żeby zawiadomił go jak zobaczy, że Paweł wraca z pracy. Ojciec odmawia. Zrozpaczony tym, kim stał się jego syn, popełnia samobójstwo.
XXXIII. Paweł przez cały dzień jest rozdrażniony z powodu aresztowania Marty i rozkradzenia jego majątku. Jego frustracja prowadzi do kłótni z Boguckim. Marta pragnie uciec, ale Paweł nie widzi takiej możliwości. Małżeństwo zaczyna się wzajemnie obwiniać za obecną sytuację. Decydują się na ucieczkę, ale zanim zdążą wyjechać, przerażona Weronika przybiega, aby ostrzec ich, że NKWD już nadchodzi.
XXXIV. Sowińska informuje Andrzeja o śmierci Feliksa. Myśli jednak, że było to morderstwo. Mężczyzna i reszta oficerów udają się na miejsce zbrodni. Paweł i Marta korzystają z okazji i uciekają. Weronika jedzie razem z nimi.
XXXV. Ludzie z NKWD obwiniają za ucieczkę Pawła Antoniego Rymaszewskiego. Do męża Weroniki przychodzą oficerowie pytać o jego żonę. Okazuje się, że córka Antoniego widziała jak ucieka razem z Pawłem i Martą.
XXXVI. W trakcie ucieczki do grupy dołącza się pewien chłop. Weronika wyrzuca pistolet Pawła. Grupa zatrzymuje się w chacie ojca Weroniki w Popiszkach.
XXXVII. Ucieczka opóźnia się, ponieważ Marta zachorowała i jej stan nie pozwala na dalszą podróż. Uciekinierzy zmuszeni są zostać dłużej w chacie. Na następny dzień ma się odbyć zapowiadany przez Olka cud. Paweł spotyka Wulfke, będącego w posiadaniu informacji na temat zamknięcia Pralni. Oddziały NKGB koncentrują się wokół Popiszek. 17 czerwca zarządzono ostre pogotowie.
XXXVIII. Paweł wyrusza, aby odnaleźć Wulfkę, ale dowiaduje się, że został on aresztowany i przewieziony do miasta. W międzyczasie wokół Olka gromadzi się tłum ludzi, oczekujących na zapowiedziany cud. Kiedy mija wyznaczony czas, a żadnego cudu nie widać, w okolicy pojawiają się ciężarówki z oddziałami KGB, które próbują przekonać ludzi do rozejścia się. Mimo tego, tłum wciąż nie daje się rozproszyć. W końcu, w obliczu braku cudów, oficerowie zatrzymują Olka i jego matkę. Po tych wydarzeniach Paweł wraca do domu Olszewskich. Wkrótce potem Weronika wpada do chaty i informuje, że sielsowiet nakazuje wszystkim mieszkańcom opuszczenie wsi.
XXXIX. Olszewski prowadzi Pawła i Martę do starej chaty na bagnach. Weronika obiecała, że przyjdzie omówić ich dalszy los. Okazuje się jednak, że Weronika i jej rodzice zostali wywiezieni. Choroba Marty pogarsza się, kiedy muszą uciekać z chaty. Książka kończy się słowami. „A dokąd ta droga?” - „Donikąd”.
Aktualizacja: 2024-08-08 12:54:51.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.