Pierwszą i podstawową komórką społeczną jest rodzina. To właśnie od nie zależą często przyszłe losy człowieka, a na pewno dobry start w dorosłe życie. Jako taka, była więc ona na celowniku wielkiej maści intelektualistów. Swoje rozmyślania poświęcali jej filozofowie, wartość podkreślają niezliczone teksty teologiczne. Politycy każdej opcji muszą brać pod uwagę problematykę rodzinną, a demografowie badać ją jako element struktury społecznej. Przyjrzeli się jej też artyści, czyniąc tematem wielu dzieł kultury. Nie zawsze były one gloryfikujące, czego dobrym przykładem jest komedia.
Relacje rodzinne przedstawione w krzywym zwierciadle są krytyką, próbą wskazania problemów tej najważniejszej spośród instytucji. Wato przyjrzeć się zagadnieniu rodziny pod pręgierzem komedii, przytaczając przykłady takiego jej potraktowania. W poniższej pracy będą temu służyły dwa znamienite dzieła: „Skąpiec” Moliera oraz „Zemsta” Aleksandra hrabiego Fredry.
Moliera można nazwać komediopisarzem zaangażowanym społecznie. Jego dzieła nie są bowiem tylko doskonałymi przykładami komizmu, któremu potem nadano przydomek molierowskiego. Siedemnastowieczny artysta krytykował również na ich łamach te elementy współczesnej sobie mieszczańskiej kultury Francji, które uważał za złe. Jego „Skąpiec” bierze szczególnie za cel dwie rzeczy: niezdrową chciwość mieszkańców Paryża oraz ich relacje rodzinne.
Molier dostrzegał trawiącą podstawową komórkę społeczną patologię, jaką była niepodważalna władza głowy rodziny nad wszystkimi jej członkami. Należy bowiem podkreślić, że w czasach Moliera ojciec do momentu uniezależnienia finansowego dzieci mógł decydować o każdym aspekcie ich życia. Wyrwanie się z tej niezdrowej zależności nie było jednak poste, ponieważ to również głowa rodziny dysponował jej całym majątkiem a znalezienie odpowiedniej pracy nie było tak łatwe jak w dzisiaj. Rzuca to nowe światło na sytuację pomiędzy tytułowym skąpcem Harpagonem i jego dziećmi.
Młodzi bardzo chcieliby założyć własne rodziny z wybranymi przez siebie ukochanymi, nie jest to jednak możliwe z powodu ich rodziciela. Na ich nieszczęście Harpagon wybrał im już kandydatów na drugą połówkę, kierując się własnym widzimisię i nie pytając ich nawet o zdanie. Podstawowym kluczem pozostawał status majątkowy oraz ewentualne roszczenia, jakie druga strona mogłaby wnosić wobec Harpagona.
Decyzja Harpagona rodzi konflikt, który pozostaje zarzewiem dla wielu humorystycznych sytuacji. Szczególnie mocno zarysowuje się on na linii tytułowego bohatera i jego syna. Młody Kleant jest bowiem zdeterminowany uniezależnić się od stetryczałego ojca, chociażby za cenę zaciągania długów. Pech chciał, że kandydata na nową żonę głowy rodziny jest ukochaną młodzieńca. Dochodzi wiec u nich do przemieszania konfliktu interesów oraz typowego starcia dwóch silnych osobowości na linii ojciec — syn. Relacja między tymi dwoma członkami rodziny zazwyczaj w pewnym momencie owocuje pewnym napięciem, tak bowiem wygląda emancypacja młodego mężczyzny. U córki ujawnia się jeszcze inna patologia dawnych relacji, a mianowicie marginalizowanie prawa głosu kobiety. Eliza sama z siebie pokorna i cicha, jest najbardziej nieszczęśliwą osobą w domu Harpagona. Rzecz jasna tutaj również Molier ukrywa ten fakt za kotarą śmiesznych dialogów, jednak dramat Elizy nie ulega wątpliwości.
Ta toksyczna relacja pokazana jest oczywiście w krzywym zwierciadle. Harpagon kłóci się ze swoimi dziećmi, te próbują jakoś obejść wolę zdziwaczałego ojca i przez to powodują śmieszne sytuacje. Wiele z nich rodzi się na polu skąpstwa ojca rodziny, które jest wręcz niezdrowe. Molier ośmiesza tym samym koncepcję panowania głowy rodziny nad jej członkami, wyolbrzymiając ją i pokazując przez to absurd tego założenia. Założeniem komediopisarza było bowiem zniechęcenie ludzi do utrzymywania takich relacji rodzinnych. Tym samym chciał on przysłużyć się poprawie sytuacji wewnątrz podstawowej komórki społecznej francuskiego społeczeństwa.
Na deskach polskich teatrów również miewaliśmy komedie, których tłem były relacje rodzinne. Aleksander hrabia Fredro w swojej „Zemście” poświęcił dużo miejsca pewnym elementom życia rodzinnego swoich czasów. Powtarza się tutaj wątek władzy ojca lub opiekuna prawnego nad dziećmi, nawet jeżeli te uzyskały już pełnoletność. Szczególnie rażące jest to kiedy Rejent Milczek zmusza swojego dorosłego syna do poślubienia Podstoliny. Fredro pokazuje jednak specyfikę polskiej mentalności tamtych czasów i słowami Klary zarazem krytykuje zmuszanie dzieci do niechcianego małżeństwa, jak też wyznacza granicę słusznego nieposłuszeństwa względem woli rodzica.
Autor bez żenady okrasza tę sytuację nieprzeciętną dawką humoru, idąc w ślady francuskiego poprzednika. Choć ostrze jego dowcipu skierowane było przede wszystkim ku ośmieszeniu przywar narodowych, hrabia ewidentnie skrytykował też nazbyt rozrośniętą władzę rodzicielską. Tak samo jak u Moliera, zabieg ten polegał na jej wyolbrzymieniu, jako elementowi szerszej karykatury. Rejent Milczek wykazuje negatywne cechy osobowości, które wpływają źle na jego decyzje wobec przyszłości syna. Ojciec Wacława sam w sobie jest parodią Sarmaty, tak więc jako całość stanowi karykaturę autorytarnego ojca — szlachcica z XIX wieku.
Analizując oba wyżej wymienione dzieła, możemy dojść do dwóch wniosków. Pierwszym będzie krytyka nadmiernej władzy rodziców nad dziećmi, drugim zaś ukazanie jej konsekwencji. Zauważmy bowiem, że ani Molier, ani też Fredro nie atakują bezpośrednio samej koncepcji hierarchii na łonie rodziny. Wręcz przeciwnie, to zrozumiałe, że ojciec bierze na siebie odpowiedzialność za losy latorośli. Tym niemniej dostrzegają oni niebezpieczeństwo stojące za tak autorytatywnymi rządami. Ukazują je poprzez karykaturę pana domu — osoby posiadającej liczne wady, tworzące z niego tyrana. Krytyka poprzez śmiech pozwala widzowi dojrzeć prawdę o tym zjawisku, a mianowicie bezsens układania komuś życia wbrew jego woli, przez która osobę może się do tego jeszcze nie nadawać. Komedia pełni tu więc rolę krytyki, a ostatecznie terapii dla całego społeczeństwa.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.