„Jaszczur” to powieść autorstwa Honoriusza Balzaka, która stała się później częścią cyklu znanego jako „Komedia ludzka”. Opowiada ona o losach pewnego młodzieńca, Rafaela, który wchodzi w posiadanie jaszczura spełniającego jego pragnienia, jednak za każde z nich płaci własnym życiem.
Spis treści
Dwudziestopięcioletni Rafael de Valentin planuje samobójstwo. Przegrał w kasynie swoje ostatnie pieniądze i planuje śmierć w Sekwanie. Trafia jednak przypadkowo do sklepu z antykami, gdzie właściciel wręcza mu jaszczura z inskrypcją w sanskrycie. Właściciel jaszczura może spełnić każde swoje marzenie, ale oznacza to kurczenie się skóry, a gdy ona zniknie, jej właściciel umrze. Rafael mimo ostrzeżeń bierze skórę i postanawia rozpocząć zupełnie nowe życie.
Na ulicy młodzieniec spotyka swoich znajomych, którzy oznajmiają mu, że w wyniku wydarzeń rewolucji lipcowej postanowili całkowicie zmienić swoje życie i cieszyć się chwilą. Rafaela zdumiewa to, że spełniły się jego wcześniejsze życzenia, udaje się zatem na ucztę do bankiera Fryderyka de Taillefera. Tam przy jedzeniu prowadzone są dyskusje filozoficzne, przeplatane zwykłymi, trywialnymi plotkami na temat różnych osób. Potem przychodzą nagie kobiety, a uczta zmienia się w orgię.
W stanie upojenia Rafale opowiada Blondetowi historię swego życia. Stracił rodziców i postanowił zrobić karierę w Paryżu, miał jednak niewiele pieniędzy. Żył samotnie i unikał kobiet, a zamiast tego skupił się na pisaniu komedii i traktatu filozoficznego. Kontakt utrzymywał jedynie ze swoją gospodynią, panią Gaudin i jej córką Pauliną. Został wkrótce nauczycielem dziewczyny, by odpłacić się jej matce za dobroć. Po kilku latach takiego życia spotkał Rastignaka, który wprowadził go do życia wyższych sfer paryskich. Tam Rafael poznał piękną Fedorę, która szybko stała się obiektem jego westchnień. Z czasem jednak okazało się, że Rafael nie ma szans na zostanie jej kochankiem, sama zaś Fedora to materialistka. Nie zmieniło to jednak uczuć Rafaela do niej. Młodzieniec pojął też, że nie zrobi kariery jako literat czy dziennikarz, gdyż nie zna tego świata. Stracił pieniądze w kasynie. Potem jednak przypomniał sobie o jaszczurze i jego możliwościach.
Rafael stał się niewyobrażalnie bogaty i wszyscy wokół starali się odgadywać jego pragnienia i kaprysy. Zaczął jednak żyć w całkowitej izolacji i powstrzymywał się od marzeń i pragnień, gdyż one skracały jaszczura.
Któregoś razu w operze Rafael przypadkowo spotyka Paulinę. Okazuje się, że odnalazł się jej ojciec zaginiony podczas wyprawy Napoleona do Rosji. Wrócił do Francji jako bogaty mężczyzna. Rafael i Paulina wyznają sobie zatem miłość i mieszkają razem w pałacu de Valentina. Rafael zaczyna wierzyć, że jaszczur przestał działać, nie skraca się bowiem pod wpływem życzenia pozyskania miłości Pauliny. Okazuje się bowiem, że to pragnienie Rafaela spełniło się już dawno temu. Tygodnie szczęśliwego życia z ukochaną znacznie skracają jaszczura, znika on niemal całkowicie. Rafael próbuje go rozciągnąć mechanicznie, konsultuje swój przypadek z lekarzami i fizykami. Nic to jednak nie daje. Rafael ucieka przed Pauliną i wyjeżdża z Paryża, a potem wraca i próbuje przedłużyć swoje życie. Zażywa zatem opium, by zapaść w sen. Spotyka się jednak znów ze swoją ukochaną, co budzi w nim jego dawno zapomniane namiętności. Rafael pragnie kobiety i sprawia w ten sposób, że jaszczur ponownie się zmniejsza. Rafael umiera.
Akcja zaczyna się pod koniec października 1829 roku. Głównym bohaterem opowiadania jest dwudziestopięcioletni Rafael de Valentin, który wywodzi się z arystokratycznej rodziny. Jego ród zrujnowała rewolucja, a sam Rafael został wychowany w surowej dyscyplinie. Mężczyzna stara się odbudować reputację swojego rodu, a równocześnie czuje na sobie ciężar oczekiwań ojca i wdrożonych przez niego zasad dotyczących moralności i honoru. Chłopak mierzy się z tymi oczekiwaniami nawet po śmierci ojca. Poznaje pewną kobietę, która zmienia jego podejście do świata, jednak okazuje się, że Rafael nie jest w stanie zdobyć swojej wybranki. Mężczyzna zostaje sam, bez grosza i na dodatek upokorzony. Udaje się zatem do kasyna, licząc na to, że tam odbuduje majątek swojego rodu. W szatni oddaje najpierw kapelusz na przechowanie i wszedł do sali pełnej innych, rozemocjonowanych graczy, gdzie stały też zużyte meble. Rafael siada zatem do gry i już po chwili zaczyna rozumieć, jak ogromny błąd popełnił. Przegrał bowiem wszystkie pieniądze, jakie mu jeszcze pozostały. Wyszedł z kasyna, zapominając o kapeluszu, ale szatniarz wcisnął mu go do rąk. Rafael poszedł przez miasto, zaczął po nim krążyć. Oczekiwał nocy, by wtedy zakończyć swoje życie w Sekwanie, planował bowiem samobójstwo.
Rafael próbuje zabić czas, zatem błąka się po mieście i odwiedza między innymi antykwariat na wybrzeżu Woltera. Może tam bowiem podziwiać wszelkie arcydzieła ludów z różnych stron świata. Zgromadzono tam między innymi mumie, greckie wazy, krokodyle, rzeźby rzymskie i inne antyki. Rafael podziwia te cuda, a w międzyczasie wydaje mu się, że słyszy głos, który oznajmia mu, że umarli nie chcą go jeszcze. W pomieszczeniu pojawia się antykwariusz, czyli człowiek, który posiadł tajemnicę długowieczności. Pojawiają się rozważania na temat istoty ludzkiej, która oznacza trzy funkcje: chcieć, wiedzieć i móc. Antykwariusz wypytuje Rafaela o powody, dla których pragnie on zakończyć swoje życie. Rozmawiają też o wspomnianej tajemnicy, która sprowadza się do ograniczenia namiętności i ograniczenia ich do minimum. Należy zatem oddać się wyłącznie wiedzy i odsunąć od tego, co materialne i możliwe do zniszczenia. Starzec oznajmił też, że uczyni młodzieńca człowiekiem okrutnie bogatym. W związku z tym ofiarowuje Rafaelowi jaszczura, czyli kawałek skóry z osła. Przyjęcie podarunku oznacza jednak coś w rodzaju zawarcia paktu. Rafael będzie miał wszystko, czegokolwiek sobie zażyczy, ale każde pragnienie sprawi, że jaszczur skurczy się, a to z kolei będzie prowadzić do śmierci, kiedy całkowicie on zniknie. Sam jaszczur wielkością przypominał skórę z lisa, umieszczono też na nim inskrypcję w sanskrycie. Rafael wysłuchuje ostrzeżenia starca, jednak początkowo mu nie wierzy i wyraża pragnienie, by tamtego spotkała kara, jeśli próbował oszukać młodzieńca.
Rafael wybiega z antykwariatu na ulicę. Rezygnuje z samobójstwa i postanawia wieść nowe życie, które wypełni się rozrywkami i przyjemnościami. Na ulicy słyszy nagle swoje imię, które wołają jego niespodziewanie spotkani znajomi, czyli Eugeniusz de Rastignak i Emil Blondet. Informują oni Rafaela na temat wydarzenia rewolucji lipcowej i wstąpienia na tron monarchy konstytucyjnego. Od tygodnia próbowali oni znaleźć swojego przyjaciela i powiedzieć mu, jak te wydarzenia skłoniły ich do zmiany dotychczasowego trybu życia. Stwierdzili oni, że zamiast realizacji dalekosiężnych planów lepiej skupić się na zaspokajaniu doraźnych pragnień i poszukiwaniu przyjemności. Rafaela zdumiewa realizacja wypowiedzianych wcześniej życzeń. Udaje się jednak ze znajomymi na ucztę do bankiera Fryderyka de Taillefera. Tam cieszy się jedzeniem i piciem i wdaje się w dyskusję na temat polityki, która miesza się wraz z trywialnymi uwagami i komentarzami na temat znanych osób a także na temat członków rodzin uczestników przyjęcia. Potem na salę wkraczają nagie kobiety, a uczta szybko przeistacza się w orgię.
W trakcie uczt Rafael spożywa alkohol i jest pod jego wpływem. W takim stanie opowiada Blondetowi historię całego swojego życia. Zaczyna od tego, że po stracie rodziców postanowił, że zrobi karierę w Paryżu. Wcześniej żył według rozkazów ojca, który groził mu, że za każde odstępstwo wsadzi go na pokład statku jako majtka. Rafael dysponował jednak sumą zaledwie tysiąca stu franków i żył samotnie w stolicy. Unikał towarzystwa kobiet i zajmował się jedynie procesem twórczym. Pisał komedię, której celem było zapewnienie mu szybkiej popularności, a równocześnie tworzył też traktat filozoficzny, który zatytułował “Teoria woli”. Kontaktował się jedynie ze swoja gospodynią, panią Gaudin, a także jej nastoletnią córką, Pauliną. Z czasem obie kobiety otoczyły Rafaela opieką, oddawały mu różne przysługi i opowiadały mu też o swoich życiowych problemach. Rafaela tak to wzruszyło, że postanowił jakoś odpłacić się za dobroć, jaką okazała mu pani Gaudin. W związku z tym zaoferował się jako nauczyciel Pauliny. Okazało się, że dziewczyna szybko i sprawnie przyswaja sobie nową wiedzę, szybko też zaczęła grać na fortepianie lepiej od swego nauczyciela. Z Rafael czasem zakochał się w dziewczynie, jednak nie chciał nadużyć zaufania jej matki, które było dla niego niezwykle cenne. Ponadto mężczyzna nieustannie marzył też o miłości do kobiety pochodzącej z wyższych sfer. W 1829 roku, już po kilku latach tak spędzanego życia, Rafael poznał Rastignaka, który to obiecał Rafaelowi pomóc i szybko zdobyć wymarzoną przez młodzieńca sławę. Rafael uległ wówczas jego namowom i spróbował wejść na paryskie salony. Planował nawiązać tam bowiem korzystne znajomości. Potem to znów Rastignak zapoznał go z jedną z największych dam Paryża, czyli hrabiną Fedorą, królową mody.
Dla de Valentina Fedora szybko stała się prawdziwym ucieleśnieniem marzeń dotyczących romansu z wpływową, piękną i bardzo bogatą damą. Rafael bardzo się starał, jednak nie udało mu się zostać jej kochankiem. Fedora jedynie z nim flirtowała i go kokietowała. Któregoś razu Rafael ukrył się w jej sypialni i podsłuchał jej rozmowę z Rastignakiem. Wtedy to młodzieniec zrozumiał, że Fedora to niezdolna do miłości materialistka. To odkrycie jednak nie zmieniło stosunku Rafaela do niej. Za sprawą Rastignaka chłopak pojął też, że mimo posiadanych talentów zapewne nigdy nie zrobi wielkiej kariery, ponieważ nie pojmował, jakimi zasadami rządzi się świat literatów i dziennikarzy. Potem Rafael ostatnie pieniądze przegrał w kasynie. Wtedy też Rafael przypomniał sobie o otrzymanym jaszczurze. Oznajmił zatem Blodentowi, że tajemnicza skóra uczyniła go panem świata.
Minęło kilka miesięcy w trakcie których Rafael zupełnie zmienił swój tryb życia. Stał się niewyobrażalnie bogaty i spełniał wszystkie swoje kaprysy i zachcianki. Rafale od swojej służby żąda, by jego życzenia i potrzeby były zaspokajane, jeszcze zanim on sam zdąży o nich pomyśleć czy czegoś zapragnąć. Wiedzie też życie w całkowitym odizolowaniu od innych, mieszka w luksusowym domu, jednak nie odczuwa z tego powodu żadnej radości czy satysfakcji. Zamiast tego skupia się z całych sił na powstrzymywaniu samego siebie od marzeń i pragnień, ponieważ każde z nich powoduje kurczenie się jaszczura, zupełnie tak, jak przewidział to poprzedni właściciel skóry. To przypomina Rafaelowi o nieuniknionym końcu. Przyjaciele Rafaela wykorzystują go, nieustannie prosząc go, by życzył sobie dla nich pieniędzy, choćby i za cenę własnego życia.
Akcja zaczyna się w pierwszych dniach grudnia, kiedy to pewien siedemdziesięcioletni starzec szukał adresu margrabiego Rafaela de Valentina. Dwóch starców toczy dyskusję ze szwajcarem na temat Rafaela, jego zachowania i tego, że margrabia nie chce do nich wyjść. Wreszcie Rafael się pojawia, a starcy próbują zdiagnozować jego stan.
Rafael przedstawia w swoich opowieściach sylwetki dwóch kobiet. Paulina z nizin społecznych jest dobra, wrażliwa i kochająca, to też pierwsza miłość Rafaela. Jej przeciwieństwem jest materialistka Fedora, która bawi się uczuciami i nie ceni sobie oddania Rafaela. Mimo to młodzieniec woli ją, ponieważ nie wyobraża sobie miłości w nędzy, ceni sobie luksus i dostatek. Mężczyzna zużywa swoje pragnienia na Fedorę, mimo iż rozumie, że kobieta na zawsze pozostanie poza jego zasięgiem. Nie potrafi on bowiem oddzielić pieniędzy od miłości, co staje się jego przekleństwem. Fedora swoją postawą zabija Rafaela. Paulina pozwalała mu zatem na wielbienie Fedory, ale wciąż kocha Rafaela, przez co pobudza ukryte w nim pragnienia, przez co młodzieniec nieświadomie skraca jaszczura.
Z czasem Paulina zmienia swoje życie i przeobraża się, a potem spotyka Rafaela w operze. Okazuje się, że ojciec dziewczyny, który zaginął w czasie wyprawy Napoleona na Rosję w roku 1812, wrócił do Francji jako człowiek niezwykle bogaty. Rafael i Paulina wyznają sobie miłość i postanawiają się więcej nie rozstawać, zatem dziewczyna zamieszkuje w pałacu de Valentina. Rafael zyskuje przekonanie, że jaszczur przestał działać, gdyż nie zmniejsza się po wypowiedzeniu życzenia dotyczącego zyskania miłości Pauliny. Okazuje się jednak, że dzieje się tak, ponieważ to pragnienie Rafaela od dawna jest spełnione. Kilka tygodni szczęśliwego, wspólnego życia sprawia, że skóra niemal znika. Młodzieniec zaczyna żywić przekonanie, że jaszczur to tylko jego wymysł. Rafael próbuje go mechanicznie rozciągnąć, konsultuje się z lekarzami i fizykami, jednak zachowania jaszczura nie da się zmienić. Nie obejmuje to bowiem aspektu metafizycznego istnienia skóry. Rafael chce uciec od Pauliny, zatem opuszcza Paryż. Lekarze stwierdzają, że mężczyzna cierpi na suchoty, zatem wyjeżdżą na wieś i cieszy się pobytem na łonie natury. Coraz mniej zależy mu na bogactwie, a coraz bardziej na dalszym życiu. Potem jednak wraca i chce przedłużyć swoje życie poprzez zażycie opium i zapadnięcie w sen. Spotyka się jednak wreszcie z ukochaną, a jej widok budzi w nim dawno zapomniane namiętności. Pragnie jej i przez to jaszczur kurczy się po raz kolejny. Rafael umiera.
Aktualizacja: 2025-09-23 13:59:36.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.