W słynnych „Kazaniach sejmowych” Piotr Skarga przytacza przykład okrętu na wzburzonym morzu. Reprezentuje on zagrożoną Rzeczpospolitą i jej mieszkańców, którzy powinni porzucić prywatę na rzecz ratowania wspólnego dobra. Porównanie to jest kolejną odsłoną starożytnego toposu oddającego państwo jako okręt, a jego obywateli jako żeglarzy.
Spis treści
Drugie z „Kazań sejmowych” Piotra Skargi nosi tytuł: „O miłości ku ojczyźnie i o pierwszej chorobie Rzeczypospolitej, która jest z nieżyczliwości ku ojczyźnie”. Kaznodzieja zwraca uwagę na to, że miłość do ojczyzny powinna być wartością nadrzędną dla każdego obywatela, a troska o wspólne dobro powinna przewyższać interesy jednostkowe. Niestety, w rzeczywistości Rzeczypospolitej szlacheckiej Skarga dostrzegał zupełnie odwrotną tendencję – dominację egoizmu i przedkładanie własnych korzyści ponad sprawy państwa. To właśnie ta postawa, nazywana przez niego „nieżyczliwością ku ojczyźnie”, miała według niego destrukcyjny wpływ na funkcjonowanie kraju.
Skarga zauważa, że Rzeczpospolita powinna dla swoich obywateli stać na pierwszym miejscu. Ojczyzna to wspólne dobro, którego los powinien leżeć na sercu wszystkim jej mieszkańcom. Tymczasem rzeczywistość odbiega od tej wizji – prywatne interesy szlachty, czyli klasy rządzącej, są ważniejsze niż dobro państwa jako całości. Jest to szczególnie widoczne w momentach kryzysu państwa. W takich sytuacjach każdy obywatel powinien angażować się w obronę kraju, troszcząc się o jego bezpieczeństwo i przyszłość. Niestety, zamiast tego, wielu skupia się wyłącznie na ochronie własnych dóbr materialnych. Takie podejście jest krótkowzroczne, ponieważ jeśli upadnie całe państwo, jednostki również stracą wszystko, co posiadają.
Kaznodzieja przytacza motyw tonącego okrętu, aby w obrazowy sposób uzmysłowić słuchaczom konsekwencje egoistycznych postaw. Według Skargi, gdy statek zaczyna nabierać wody i tonie, jedynie nierozsądni ludzie w panice rzucają się do ratowania swojego majątku, zamiast ocalić całą jednostkę. Człowiek taki jest przekonany, że postępuje rozsądnie, ponieważ dba o swój dobytek, ale w rzeczywistości jego działania przyczyniają się do tragedii całej załogi i pasażerów. Aby przetrwać burzę i uratować statek, muszą działać razem. Skarga poprzez tę metaforę wskazuje, że w obliczu zagrożenia dla ojczyzny konieczna jest solidarność i poświęcenie jednostkowych interesów na rzecz wspólnego dobra. Jeśli szlachta będzie kierować się wyłącznie egoizmem, to Rzeczpospolita upadnie.
W innych ze swoich „Kazań sejmowych” Skarga również posługuje się metaforą okrętu, rozszerzając jej znaczenie. Często podkreśla, że statek może dopłynąć do celu tylko wtedy, gdy cała jego załoga wykonuje przypisane role. Kapitan wydaje rozkazy, sternicy nadają kierunek, a marynarze sumiennie realizują swoje obowiązki. Każdy członek załogi ma inną, ale równie istotną funkcję – tylko współpracując, mogą zapewnić bezpieczną podróż. Jeśli jednak zamiast tego zaczną ze sobą rywalizować, kłócić się i ignorować swoje obowiązki, sprowadzą niebezpieczeństwo na cały statek. Jest to wyraźne odniesienie do sytuacji Rzeczypospolitej, w której konflikty między szlachtą prowadziły do osłabienia państwa. Skarga ostrzega, że bez zgody i współpracy, los ojczyzny może być tragiczny. Wspólne dobro, podobnie jak okręt na wzburzonym morzu, wymaga zaangażowania wszystkich, inaczej nie uda się dopłynąć do bezpiecznego brzegu.
Dla Skargi warcholstwo nie jest jedynie wadą charakteru, lecz groźnymi zjawiskami społecznymi, które prowadzą do upadku całej wspólnoty. Egoistyczne dążenie do własnych korzyści oraz brak troski o dobro publiczne skutkują osłabieniem Rzeczypospolitej, która z definicji powinna być „rzeczą wspólną”, czyli dobrem wszystkich obywateli. Państwo zapewnia ludziom warunki do rozwoju, chroni ich przed niebezpieczeństwami i pozwala na spokojne życie zarówno w sferze prywatnej, jak i politycznej. Jeśli jednak jednostki kierują się wyłącznie własnym interesem, cała struktura państwowa zaczyna chwiać się w posadach. Skarga ostrzega, że jeśli prywata nadal będzie dominować nad dobrem wspólnym, Rzeczpospolita może upaść, a jej mieszkańcy staną się bezbronni wobec wrogów zewnętrznych.
Dlatego kaznodzieja przyrównuje Rzeczpospolitą do statku, który niesie swoich obywateli poprzez „wzburzone morze historii”. Podobnie jak okręt, państwo zapewnia ochronę przed groźnymi falami, czyli przed niebezpieczeństwami takimi jak wojny, wewnętrzne konflikty czy agresja sąsiednich narodów. Jednak w chwili kryzysu, gdy nadchodzi sztorm, ważne jest działanie zespołowe. Jeżeli wszyscy pasażerowie i marynarze zajmą się jedynie ratowaniem własnego dobytku, zamiast wspólnie ratować statek, okręt zatonie – a wraz z nim wszyscy jego pasażerowie. Skarga w ten sposób podkreśla, że los obywateli jest nierozerwalnie związany z losem ich ojczyzny. Nie da się ochronić własnego majątku czy pozycji, jeśli całe państwo legnie w gruzach. Jedyną szansą na przetrwanie jest odłożenie na bok osobistych interesów i zaangażowanie się we wspólne dobro. Tylko poprzez współpracę, podobnie jak dobrze zorganizowana załoga statku, można zapewnić bezpieczeństwo całej społeczności.
Skarga wykorzystuje również topos okrętu, aby podkreślić znaczenie hierarchii i współdziałania w społeczeństwie. W państwie istnieją różne stany społeczne – duchowieństwo, szlachta, mieszczaństwo i chłopi – i każdy z nich ma swoje zadania do spełnienia. Są niczym załoganci statku: kapitan, który wyznacza kierunek (odpowiednik monarchy i elity rządzącej), sternicy, którzy dbają o właściwy kurs (urzędnicy i doradcy), oraz żeglarze, którzy wykonują konkretne prace, by okręt mógł płynąć dalej (niższe warstwy społeczne). Skłóceni obywatele osłabiają państwo, czyniąc je podatnym na upadek. Aby Rzeczpospolita mogła przetrwać i funkcjonować sprawnie, konieczne jest porzucenie wzajemnych sporów oraz dążenie do jedności, mimo istniejących różnic społecznych.
Aktualizacja: 2025-02-20 19:22:11.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.