Metafora jaskini platońskiej należy do najsłynniejszych prób zobrazowania myśli filozoficznej, a konkretnie ontologii - nauki o poznaniu. Opisana ustami Sokratesa w dialogu „Państwo” jaskinia jest metaforą dochodzenia człowieka od pozorów do świata rzeczy samych w sobie, czyli idei. W jego centrum leży Dobro - cel poznania filozofa.
W dialogu Platona Sokrates opisuje głęboką jaskinię, do której prowadzi strome wejście. Na samym dnie są ludzie, przykuci tam od narodzin. Ich kajdany pozwalają im patrzeć się tylko przed siebie, na jedną ze ścian. Za plecami więźniów pali się ogień, od którego oddziela ich murek. Równolegle do niego przechadzają się inni ludzie, niosąc nad głowami podobizny rzeczy: zwierząt, roślin i przedmiotów. Te rzucają cień na ścianę. Więźniowie, którzy nie mogą się ruszać, widzą jedynie te cienie i słyszą przytłumione murkiem rozmowy ludzi, noszących podobizny rzeczy.
Gdyby jakiemuś więźniowi udało się wyswobodzić, początkowo zostałby oślepiony przez światło. Z czasem zacząłby się jednak przyzwyczajać, dostrzegając murek i ludzi noszących podobizny rzeczy. Gdyby odwaga poprowadziłaby go ku powierzchni, musiałby długo aklimatyzować oczy do nowej formy światła. Z czasem wyszedłby jednak na powierzchnię. Zrozumiałby wtedy, że cienie na ścianie jaskini były tylko odbiciem prawdziwego świata ze słońcem na czele.
Opis Platona wydaje się dziwny, co sam autor podkreśla w swoim dziele słowami Glaukona. Zawiera jednak ukrytą mądrość, a mianowicie opis ludzkiego poznania.
Według Platona ludzie są więźniami, którzy obserwują cienie na ścianie i biorą je za realne byty. W rzeczywistości wszystko, co obserwujemy jest jedynie niedoskonały odbiciem idei - rzeczy samych w sobie. Człowiek, któremu udaje się wyswobodzić z kajdan to filozof. Ten musi powoli odkrywać prawdę o bycie, co oddaje przyzwyczajanie wzroku i kolejne etapy wędrówki na powierzchnię. Z kolei ona reprezentuje świat idei, który Platon uważał za jedyny prawdziwy.
Wyjście z jaskini odpowiada więc porzuceniu poznania zmysłowego na rzecz racjonalnego poznania idei.
W opisie Platona można wyróżnić kilka elementów symbolicznych, ważnych dla zrozumienia jego filozofii.
Więźniowie na dnie jaskini to ludzie, którzy nie praktykują filozofii i pozostają w sferze poznania zmysłowego. Cienie rzucane na ścianie to nierzeczywiste wyobrażenia bytów, które możemy poznać za pomocą zmysłów. Powierzchnia reprezentuje świat idei - ten, który Platon uznawał za rzeczywisty. W jego centrum, oświetlając wszystko, znajduje się słońce. Te należy rozumieć jako symbol Dobra - pierwotnej idei, która jest naczelną zasadą bytu.
Zastosowana w „Państwie” metafora ma swoje początki w filozofii Platona. Wierzył on, że świat zwany przez nas rzeczywistym jest w istocie odbiciem prawdziwego świata idei. Te możemy nazwać za Platonem „bytami samymi w sobie”. Stanowią one niezmienny byt doskonały, który możemy jednak poznać rozumowo. Główną ideą jest Dobro, stanowiące przedmiot dociekań filozofów. Tak, jak uwolniony więzień z jaskini dążył do wyjścia na słońca, tak filozof swoim dociekaniem pragnie poznać Dobro.
Istnieje też społeczne rozumienie mitu o jaskini. Sokrates w rozmowie z Glaukonem wspomina, że uwolniony z okowów więzień może zechcieć wrócić do jaskini. Jego celem będzie opowiedzenie towarzyszom o świecie na powierzchni, a nawet próba wyswobodzenia ich. Sokrates zakłada jednak, że nikt z więźniów nie zechce uwierzyć uwolnionemu. Znają bowiem tylko cienie, a jego opowieści o świecie będą dla nich szaleństwem.
Tak samo próba siłowego zawleczenia więźnia na powierzchnię zostanie przez niego odebrana jako krzywda. Oczy nie przyzwyczają się do słońca, a szok wywołany prawdziwym światem zagna go z powrotem pod powierzchnię.
Podobnie jest z próbami kierowania ludzi ku dobru przez filozofów. Społeczeństwo będzie odrzucać ich nauki jako szaleństwo, a zmuszone do ich poznania ucieknie głębiej ku światu zmysłowych pozorów. Obowiązkiem filozofa jest jednak „wrócić do jaskini” i nauczać ludzi. Tylko tak inni również będą mogli poznać Dobro.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.