Pierwsza rozmowa Wertera i Lotty, John Raphael Smith i Henry William Bunbury
Modele postaw to charakterystyczny element literatury romantyzmu. Wielu pisarzy tego okresu tworzyło bohaterów oryginalnych, oddających styl epoki. Wśród najbardziej znanych modeli postaw epoki romantyzmu wyróżnić należy werteryzm.
Spis treści
Werteryzm to model postawy bohatera, który utrwalił się w literaturze za sprawą tytułowego bohatera powieści Johanna Wolfganga von Goethego. „Cierpienia młodego Wertera” to historia mężczyzny, którego losy stały się inspiracją dla wielu czytelników i autorów epoki romantyzmu. Motyw ów był tak popularny, że doczekał się licznych kontrowersji z nim związanych. Werteryzm bardzo często przeciwstawia się bajronizmowi ze względu na różnice w sposobie postrzegania świata przez obu bohaterów wzorcowych.
Główny bohater powieści Goethego to młody mężczyzna, który dzieli się swoimi emocjami z przyjacielem w formie listów. Ten gatunek – proza epistolarna – pozwolił na uwypuklenie emocji, jakie targają bohaterem i stanowią oś fabularną historii. Werter opisuje szczegółowo historię swojej miłości do Lotty, której nie może poślubić, ponieważ ta jest już zaręczona z innym mężczyzną. Werter podejmuje destrukcyjną decyzję o utrzymaniu przyjaźni zarówno z kobietą, jak i jej mężem, jednak po dłuższym czasie wypełnionym rozterkami decyduje się wyjechać. Nadmierna uczuciowość Wertera zmusza go do powrotu w czasie nieobecności Alberta – męża ukochanej. Powrót wywołuje w bohaterze nagromadzenie się uczuć, co skutkuje próbą pocałowania swojej dawnej miłości. Ta – przerażona i zawstydzona – ucieka, a Werter pogrąża się w wyrzutach sumienia i cierpieniu. Decyduje się popełnić samobójstwo. Ginie przez postrzał w głowę.
Historia Wertera osiągnęła ogromną popularność wśród czytelników. Przejęci i zainspirowani jego losami oraz rozbudowanym życiem wewnętrznym młodzi ludzie podejmowali się prób jego naśladowania. Naśladownictwo posiadało dwa wymiary – pierwszy z nich dotyczył mody: młodzi mężczyźni, chcąc uchodzić za wrażliwych i refleksyjnych, nosili się tak, jak opisywany w powieści Werter. Drugim stopień naśladownictwa był o wiele bardziej tragiczny – mężczyźni decydowali się rozwiązać swoje cierpienia w podobny do Wertera sposób – poprzez samobójstwo. Książka Goethego wywołała, niespodziewaną dla tego rodzaju przekazu, falę samobójstw. Fakt ten stale towarzyszy odbiorowi utworu i jest tematem dyskusji nawet współcześnie.
Werteryzm charakteryzuje się marzycielskim i idealistycznym podejściem do świata głównych bohaterów. Bohater werteryczny – zgodnie ze swoim pierwowzorem literackim – przeżywa wydarzenia bardzo emocjonalnie, posiada skłonności do melancholijnej refleksji oraz koncentracji przede wszystkim na sobie, co często objawia się w rezultacie skrajnym egoizmem. Tym, co najbardziej zajmuje bohatera werterycznego jest miłość – często przesadnie idealizowana, nieosiągalna i niespełniona. Wszystkie te cechy osobowości bohatera werterycznego wywołują u niego poczucie skrajnego pesymizmu i prowadzą go do zguby. Świat wewnętrzny bohatera werterycznego jest tak rozbudowany, że on sam z trudem radzi sobie z rzeczywistością.
Terminem, który związany jest z motywem Wertera w literaturze, jest niemieckie określenie weltschmerz oznaczające „ból istnienia”. Na poczucie weltschmerzu składają się emocje takie jak: zawód światem, melancholia, bezradność i apatia. Te uczucia kierują życiem bohatera książki Goethego i jest on najczęściej kojarzony z tym terminem. Główną cechą Weltschmerzu jest to, że bohater go odczuwający – inaczej niż w przypadku pozostałych modeli postaci epoki romantyzmu – nie jest w stanie ani go pokonać, ani z nimi walczyć (np. poprzez bunt czy negację rzeczywistości).
Motyw niespełnionej miłości wrażliwego mężczyzny, która doprowadziła go do zguby, stanowi jeden z głównych tematów literatury romantycznej. Podstawę Wertera na gruncie poezji polskiej najpełniej oddał Adam Mickiewicz w IV części Dziadów oraz w rozpoczynającym dramat wierszu Upiór. Bohaterem werterycznym jest w nich bez wątpienia Gustaw.
Bohatera werterycznego odnaleźć można również w dramacie Juliusza Słowackiego pt. Kordian. Tytułowy mężczyzna, zanim zdecyduje się zając sprawami narodowymi, jest nieszczęśliwym kochankiem. Jego usposobienie scharakteryzować można cechami tożsamymi z modelem postaci, jaką jest Werter. Młodemu Kordianowi towarzyszą melancholijne rozmyślania, poczucie samotności i niezrozumienia. Odrzucony szuka szczęścia w innym miejscu, jednak również tam jego wrażliwość zostaje wystawiona na próbę. W czasie swoich wędrówek bohater dostrzega skazy w idealizowanym przez siebie wcześniej wizerunku kobiety, podważa istotę miłości. Kordian przekonuje się, że świat funkcjonuje w inny i o wiele bardziej przerażający sposób niż sądził w swoich idealistycznych wyobrażeniach. Jednak – jako przeciwieństwo do Gustawa z „Dziadów” – szuka rozwiązań w zdecydowanych działaniach patriotycznych.
Werter to postać literacka, która bardzo silnie wpłynęła na tematykę literatury romantycznej. Jako osoba wyjątkowo wrażliwa i skłonna do melancholijnych refleksji, stanowiła doskonały przykład postawy charakteryzującej epokę. Niesamowita popularność motywu wynikała przede wszystkim z możliwości utożsamienia się z głównym bohaterem książki Goethego. Choć – w przeciwieństwie do bajronizmu – postać werteryczna nie szukała rozwiązań w łamaniu zasad społecznych czy buncie – odnalazła grono naśladowców ujętych rozbudowanym światem emocji głównego bohatera.