Lalka Bolesława Prusa jest przykładem powieści realistycznej. Ta często wykorzystywana przez pozytywistów odmiana powieści charakteryzowała się m.in. panoramicznym ukazaniem społeczeństwa, dokładnym umiejscowieniem akcji w czasie i prawdziwych miejscach oraz obowiązywaniem zasady prawdopodobieństwa zdarzeń. Lalka spełnia wiele z tych założeń, zarazem jednak jej kompozycja wykazuje pewne nowatorskie cechy. Warto przeanalizować te odstępstwa od typowej powieści realistycznej, aby zdać sobie sprawę, jak ważne dla polskiej literatury jest dzieło Bolesława Prusa.
Najbardziej rażącym novum kompozycyjnym w Lalce jest podwójny charakter narracji. Jedna jest bowiem prowadzona w trzeciej osobie, druga zaś to pierwszoosobowe wypowiedzi Ignacego Rzeckiego. Pierwsza nosi cechy typowe dla siebie, jest to bowiem narrator wszechwiedzący, obiektywnie opowiadający o bieżących wydarzeniach. Drugi narrator występuje w rozdziałach zatytułowanych "Pamiętniki starego subiekta".
Pamiętniki przyjmują więc formę wspomnień Rzeckiego i pozwalają przez to wypowiadać mu się jedynie o wydarzeniach, których sam był świadkiem. Wypowiada się on o nich w sposób subiektywny, poprzez pryzmat własnych doświadczeń i przemyśleń. Zarazem też Rzecki jako narrator często wraca do dawnych wydarzeń, nieobejmujących swoją chronologią akcji Lalki (czasy Napoleona, Wiosna Ludów, dawna Warszawa).
Takie skonstruowanie narracji pozwala na przedstawienie jej z dwóch odmiennych punktów widzenia. Uwiarygadnia to wydarzenia, zarazem daje wejrzenie w mentalność ludzi epoki i samego Ignacego Rzeckiego.
Prus nowatorsko podchodzi również do innego elementu swojej powieści. Dzieło realistyczne powinno mieć kompozycję zwartą, gdzie wszystkie elementy wynikają z siebie nawzajem. Tymczasem Lalka często łamie tę konwencję poprzez występowanie epizodów służących lepszemu przedstawieniu życie mieszkańców Warszawy. Ponadto Prus pozostawia niekiedy niedokończone wątki w swoim dziele. Najlepszym przykładem poluzowania kompozycji Lalki jest zakończenie - niejednoznaczne i pozostawiające czytelnika z wieloma domysłami co do ostatecznego losu głównego bohatera.
W Lalce mamy również do czynienia z psychologizacją bohaterów. W czasach Prusa nie istniało jeszcze pojęcie powieści psychologicznej, autor tymczasem przedstawiał w swoim dziele wewnętrzne rysy swoich bohaterów. Tym samym wskazywał na zależność czynu od psychologicznej motywacji postaci. Tak stworzona kreacja staje się prawdziwsza, bardziej złożona.
Pomimo tych znaczących różnic, Lalka Bolesława Prusa nadal pozostaje jednak powieścią realistyczną, spełniającą zarazem ideowe wytyczne nurtu pozytywistycznego. Robi to jednak w sposób niezwykle subtelny - bez nachalnego epatowania założeniami, a jedynie poprzez wplecenie ich w główną fabułę powieści. Tak samo jest też z innowacyjnym podejściem do kompozycji Lalki. Prus nie łamie całkowicie konwencji, a znaczącą modyfikuje ją dla uzyskania pożądanego celu. Właśnie takie podejście czyni z jego dzieła jedno z najważniejszych osiągnięć literackich okresu pozytywizmu.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.