„Lalka” Bolesława Prusa jest przykładem powieści realistycznej. Ta często wykorzystywana przez pozytywistów odmiana powieści charakteryzowała się m.in. panoramicznym ukazaniem społeczeństwa, dokładnym umiejscowieniem akcji w czasie i pozaliterackim miejscu oraz zasadą prawdopodobieństwa zdarzeń. „Lalka” spełnia wiele z tych założeń, zarazem jednak jej kompozycja wykazuje pewne nowatorskie cechy. Warto przeanalizować te odstępstwa od typowej powieści realistycznej, aby zdać sobie sprawę, jak ważne dla historii polskiej literatury jest dzieło Bolesława Prusa.
Najbardziej rzucającym się w oczy novum kompozycyjnym w „Lalce” jest podwójny charakter narracji. Jedna z nich prowadzona jest w trzeciej osobie, z założeniem wszechwiedzącej, ale przezroczystej osoby referującej zdarzenia, niemożliwej do stawiania osądów. W te fragmenty wplatane są relacje, różne wersje wydarzeń, nagromadzone pytania i wątpliwości.
Druga to pierwszoosobowe wypowiedzi Ignacego Rzeckiego, które pojawiają się w rozdziałach zatytułowanych Pamiętnik starego subiekta. Przyjmują one formę wspomnień subiekta. Wypowiedzi Rzeckiego nie kryją osobistego tonu — prowadzona przez niego narracja nosi znamię własnych doświadczeń i przemyśleń. Zarazem subiekt to narrator, który często wraca do wydarzeń sprzed właściwej akcji powieści, jak czasy napoleońskie czy Wiosna Ludów. Taki wybór pomaga Prusowi zdestabilizować typową dla powieści realistycznej narrację auktorialną, wprowadzając odmienny i bardziej zindywidualizowany punkt widzenia.
Prus nowatorsko podchodzi również do innego elementu swojej powieści. Dzieło realistyczne powinno mieć kompozycję zwartą, gdzie wszystkie elementy powiązane są w sposób przyczynowo-skutkowy. Tymczasem autor powieści często łamie tę konwencję, wprowadzając różne epizody służące lepszemu przedstawieniu życie mieszkańców Warszawy. Co więcej, w „Lalce” pojawiają się niekiedy niedokończone wątki, czego najlepszym przykładem jest zakończenie — niejednoznaczne i pozostawiające czytelnika z wieloma domysłami odnośnie losu głównego bohatera.
W „Lalce” mamy również do czynienia z psychologizacją bohaterów. Chociaż w czasach Prusa nie istniało jeszcze pojęcie powieści psychologicznej, autor z konsekwencją przedstawiał w swoim dziele wewnętrzne rysy swoich bohaterów, tym samym wskazywał na zależność czynu od psychologicznej motywacji postaci. Służy temu wprowadzenie mowy pozornie zależnej, która formalnie przypomina narrację trzecioosobową, ale właściwie przekazuje myśli i emocje postaci.
Co więcej, w przypadku kreacji głównego bohatera nie ma jednoznacznie pewnych sądów. Czytelnicy poznają go przez wypowiedzi innych, które następnie muszą zweryfikować. Nie oznacza to, że Prus umożliwia to zadanie. Właściwie nie można stwierdzić, że czytelnik ma dostęp do pewnej oceny Stanisława Wokulskiego. Ten sposób ukazywania postaci odzwierciedla kierunek przemian literackich, prowadzący od jawnych i statycznych bohaterów ku bardziej złożonym, dynamicznym i tajemniczym postaciom, których myśli i motywacje nie są zawsze w pełni ujawnione.
Pomimo tych znaczących różnic, „Lalka” Bolesława Prusa nadal pozostaje jednak powieścią realistyczną, spełniającą zarazem ideowe założenia myśli pozytywistycznej. Jednocześnie, autorowi udaje się zmodyfikować dominującą konwencje, tworząc nowatorskie i zaskakujące dzieło, które niewątpliwie wpłynęło na rozwój polskiej literatury.
Aktualizacja: 2024-10-01 15:04:11.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.