Jan Chryzostom Pasek z Gosławic, herbu Doliwa, syn Marcina, bratanek Jana, pochodził z rodziny starej, lecz zubożałej, należącej do drobnej szlachty mazowieckiej. Urodził się ok. roku 1636 w okolicach Rawy Mazowieckiej (Węgrzynowice lub Gosławice w parafii Waliszewo). Zmarł 1 sierpnia 1701 roku, zapewne w Niedzieliskach (wg. pamiętnika K. Zawiszy zmarł jednak dopiero po roku 1702). Jego grób znajduje się w Budziszewicach (wieś w pobliżu Gosławic), zaś matka Paska spoczywa w klasztorze sercanów w Stopnicy.
W służbie Rzeczypospolitej
Za młodu kształcił się w kolegium jezuickim w Rawie Mazowieckiej, jednakże szkoły najpewniej nie ukończył, zaś około 1655 wstąpił do wojsk koronnych. Przez 10 lat służył w dywizji Stefana Czarnieckiego, w chorągwi pancernej Stanisława Widlicy Domaszewskiego. Między innymi walczył w 1657 roku z oddziałami Jerzego II Rakoczego, brał również udział w wyprawie hetmana polnego koronnego do Danii w roku 1658, gdzie uczestniczył w oblężeniu Koldyngi i zdobywaniu wyspy Als. Planował, jak sam podaje, małżeństwo z mieszkanką Danii, jednak od tych zamiarów odwiódł go kapelan wojskowy Adrian Pikarski. W 1659 Pasek powrócił zatem do kraju, już wkrótce walcząc pod dowództwem swego hetmana przeciwko armii moskiewskiej (bitwa pod Połonką i nad rzeką Basią). W roku 1661 przebywał krótko w domu. Po powrocie do armii dowiedział się o powstawaniu konfederacji wojskowej, skierowanej na wymuszenie wypłaty zaległego żołdu. Pasek do sprzysiężenia nie przystąpił, jednak nie uniknął zatrzymania i konieczności składania wyjaśnień przed królem i senatorami.
Z polecenia Stefana Czarneckiego objął funkcję przystawa przy poselstwie carskim do Rzeczypospolitej. Zyskał na tym znaczną sumę pieniędzy: jak wzmiankuje w Pamiętnikach, poza dietą, zarobił ok. 17 000 złotych, w roku 1662 otrzymał też ze skarbu Wielkiego Księstwa Litewskiego 6 000 złotych jako nagrodę za swą służbę przy posłach rosyjskich. W latach 1663-1664 nadal brał udział w wojnie z Rosją, zaś w latach 1665-1666 służył w armii królewskiej przeciwko rokoszanom Lubomirskiego. Należał do zwolenników króla, krytykując przy tym wojnę domową oraz niektóre posunięcia i plany rokoszan.
Weteran na włościach
W roku 1667, gdy na mocy rozejmu andruszowskiego zakończyła się wojna z Rosją, ożenił się z wdową po Mikołaju z Nadola Łąckim, matką szóstki dzieci, Anną z Remiszowskich. Żona Paska miała ustanowione dożywocie na wsi Smorzgów oraz dzierżawiła dwie wsie pod Krakowem, również on sam zajął się gospodarowaniem, opierając się na dzierżawach wsi pod Krakowem. Wtedy też prowadził liczne spory sądowe, zwłaszcza z właścicielami dzierżawionych dóbr, stąd bywa określany, niekiedy anachronicznie, jako pieniacz. Sądy ziemskie skazywały go również pięciokrotnie na banicję, zaś rok przed śmiercią na karę infamii.
Również w roku 1667 pełnił funkcję marszałka na sejmiku przedsejmowym w Rawie Mazowieckiej. Jak sam podaje, udało mu się uniknąć wyboru na posła, dzięki czemu oszczędził sobie wydatków. W roku 1669 wziął udział w sejmie elekcyjnym, oddając głos na "Piasta" - Michała Korybuta Wiśniowieckiego. W roku 1672 kierował podjazdem pospolitego ruszenia skierowanym przeciwko wojskom tureckim. Był członkiem konfederacji pod Gołębiem, udało mu się również wziąć udział w wyborze Augusta II. Wiemy, że dzierżył godność komornika ziemi krakowskiej, tak bowiem tytułował się składając podpis na Oznajmieniu o elekcji Augusta II Mocnego.
Jana Chryzostoma opus magnum
Pamiętniki, perłę pamiętnikarstwa staropolskiego, spisywał Pasek w ostatnim okresie swego życia, najpewniej w latach 1690-1695. Wydania drukowanego, opartego niestety o uszkodzony rękopis (brak początku i zakończenia), dzieło doczekało się w 1836 roku dzięki hrabiemu Edwardowi Raczyńskiemu.
Dzieło składa się z dwóch części. Pierwsza z nich obejmuje lata 1660-1660, jednak brak początkowych kart rękopisu nie pozwala na precyzyjne ustalenie momentu rozpoczęcia spisywania wspomnień. W tej części utworu Jan Chryzostom Pasek zajął się czasem swej służby wojskowej podczas wielkich kampanii wojennych decydujących o być albo nie być Korony i Litwy: najazdu szwedzkiego na Rzeczpospolitą w roku 1656 wraz z inwazją oddziałów Rakoczego w roku kolejnym oraz wojny z Rosją, toczonej w latach 1660-1666. Autor pisał też o konfederacji wojsk Związku Święconego oraz o rokoszu Lubomirskiego. Ponadto szlachcic z Gosławic opisał z rozmaitymi szczegółami znaną w polskiej kulturze wyprawę Czarnieckiego do Danii (1658/1659).
Druga cześć pamiętników dotyczy lat 1667-1688, gdy Pasek, jako weteran i doświadczony życiowo obywatel Korony, dzierżawił wsie należące do ordynacji Myszkowskich. Autor opisuje m.in. swe podróże handlowe do Gdańska, rozmaite sprawy dnia codziennego oraz sejmikowanie. Okoliczności dla siebie niekorzystne i kompromitujące, jak choćby orzeczenia o banicji, Jan Chryzostom pominął.
Obok prozy, Pasek zawarł też w swej narracji wiersze liryczne (pożegnanie wierzchowca Deresza), panegiryki o zwycięstwie pod Wiedniem i w bitwie nad Basią, fragmenty przyśpiewek i piosenek oraz paszkwile przeciwko obywatelom Litwy. Obok tego umieścił w swych wspomnieniach listy Jana Kazimierza i hetmana Czarnieckiego oraz uroczyste przemowy komponowane w myśl reguł barokowych podręczników retoryki. Jan Chryzostom Pasek w zasadzie pozostawał w konwencji gawędy, wprowadzając elementy języka potocznego swego środowiska. Wiele u niego humoru, obrazowości oraz rubasznego słownictwa. Charakterystyczne i korespondujące ze stylem epoki, jest chętne posługiwanie się makaronizmami.
Pamiętniki są bardzo ważnym źródłem historycznym, doskonale uzupełniającym dokumenty królewskie, konstytucje sejmowe i staropolskie prawo sądowe. Wiarygodność autora potwierdzają relacje mu współczesnych. Po wydaniu drukiem w roku 1836, budziły żywe zainteresowanie m.in. Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego oraz Józefa Kraszewskiego. Obficie czerpał z Pamiętników Henryk Sienkiewicz.
Rafał Marek
Na podstawie:
J. Rytel, Pasek Jan Chryzostom [w:] Literatura polska. Przewodnik encyklopedyczny, PWN Warszawa 1985, vol. II, s.149;
W. Czapliński, Jan Chryzostom Pasek [w:] Polski słownik bibliograficzny, vol. XXV, Warszawa 1980, https://www.ipsb.nina.gov.pl/a/biografia/jan-chryzostom-pasek (dostęp: 24.01.2020).
Wikipedia s.v. Jan Chryzostom Pasek, https://en.wikipedia.org/wiki/Jan_Chryzostom_Pasek (dostęp: 24.01.2020).