„Lalka” Bolesława Prusa jest uznawana za jedno z najważniejszych osiągnięć literatury polskiej XIX wieku. Publikowana pod koniec pozytywizmu powieść charakteryzuje się złożoną i przemyślaną strukturą, która odbija tematyką oraz przesłanie utworu.
Kompozycja to dobór, układ i powiązanie w całość składników świata przedstawionego. Oś konstrukcyjną powieści stanowi miłość galanteryjnego kupca, Stanisława Wokulskiego, do arystokratki, Izabeli Łęckiej, a także uparte dążenia tego bohatera do wejścia w szeregi środowiska panny. Wokół jego poczynań skupił pisarz wszystkie wątki poboczne.
Pozwoliło mu na to na panoramiczne ukazanie społeczeństwa polskiego drugiej połowy XIX w. Kompozycja „Lalki” jest starannie przemyślana i umiejętnie ukryta w toku fabuły. Powieść podzielona została na dwa tomy w sposób podporządkowany losom Wokulskiego – pierwszy przedstawia jego pozorne powodzenie z nagłym zwrotem akcji (przyjęcie przez niego odrzuconej wcześniej propozycji wyjazdu do Paryża), zaś drugi ukazuje go w pogłębiającym się poczuciu klęski.
Czytelnik ma do czynienia z dwoma narratorami – trzecioosobowym, wszechwiedzącym, dążącym do obiektywizmu, oraz pierwszoosobowym subiektywnym, na bieżąco komentującym wszystko, co się dzieje i chętnie powracającym do przeszłości, którym jest Ignacy Rzecki, autor „Pamiętnika starego subiekta”.
Zabieg ten był dotąd niespotykany w literaturze polskiej, a przez to był początkowo krytykowany, chociażby przez Piotra Chmielowskiego, znanego krytyka epoki pozytywizmu. Przedstawienie drugiego spojrzenia na powieściowe wydarzenia, prócz urozmaicenia struktury utworu — Rzecki posługuje się ironią, szczególnie autoironią, swoje wypowiedzi przeplata ciepłym humorem, który tonuje zawarte w głównym toku akcji, pesymistyczne w swej wymowie treści; często snuje refleksje — poszerza ocenę bohaterów powieści. Pamiętnik Rzeckiego przypomina stylem romantyczną gawędę, która rozciąga czas akcji wstecz, nadając nowe znaczenia właściwemu czasowi wydarzeń, ale też komplikuje chronologię fabularną.
O „Lalce” mówi się jako powieści złożonej z obrazków, gdzie dominują wyraziste sytuacje, postaci z życia, dokumentalny zapis zjawisk obyczajowych, ale też szkice fizjologiczne typów społecznych. Co ważne, Prus nie rezygnuje z zabiegów romansu dydaktycznego czy typowej dla wczesnego pozytywizmu powieści tendencyjnej.
Nie od razu jednak uznano „Lalkę” za arcydzieło. Przez wiele lat uważana była za utwór źle skomponowany, o zbyt chaotycznej budowie. Autorowi zarzucano również, że główny bohater skupia w sobie zbyt wiele sprzeczności: wszakże człowiek tak dojrzały i trzeźwo myślący, jak Wokulski nie powinien, niczym młokos, uzależnić się emocjonalnie od uczucia do „salonowej lalki”. Czas jednak pokazał, że kompozycja utworu jest nad wyraz przemyślana, o czym najlepiej świadczą zapiski Bolesława Prusa z 1886 roku. Odbiór jego dzieła jako zbyt chaotycznego wynikał z niechęci ówczesnych krytyków do zaprowadzonych przez autora „Lalki” prekursorskich zmian w dotychczasowym kształcie polskiej powieści, także z pobieżnej lektury i uprzedzeń do Prusa-dziennikarza.
Aktualizacja: 2024-08-30 15:13:57.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.