Czesław Miłosz, fot: Autor nieznany, Lustra i reflektory, Aleksander Janta, 1982, via Wikimedia Commons
Wiersz „Zaklęcie” Czesława Miłosza został zamieszczony w tomie „Miasto bez imienia” z 1969 roku. Utwór został napisany w Stanach Zjednoczonych. Wiersz odwołuje się do idei oświeceniowych, ma charakter krytyczny względem władz Polski Rzeczpospolitej Ludowej.
Spis treści
Przedwojenna twórczość Miłosza cechowała się katastrofizmem. Z biegiem czasu tematy liryczne poety zaczęły ewoluować i skupiły się na roli poezji w zmienianiu świata, na wspomnieniach z rodzinnej Wileńszczyzny, obowiązkach moralnych, a także na kwestiach historycznych. Zmieniała się także forma utworów – stawały się one bardziej zwięzłe, czasami nawiązujące do mowy biblijnej. Poeta, mimo ciężkich przeżyć wojennych, stara się doświadczać piękna świata oraz zastanawia się, czy jest możliwe odzyskanie dawnego porządku utraconego w wyniku wojny.
Utwór nie posiada podziału na strofy ani rymów, długość wersów jest nieregularna, utwór jest wierszem białym. „Zaklęcie” posiada charakterystyczny rytm przywodzący na myśl biblijne psalmy. Także podniosły ton i tematyka pochwalna zbliżają go tej formy liryki. Chociaż wiersz nie zawiera podziału na strofy, można wyróżnić w nim dwie odrębne części: pierwsza dotyczy rozumu, druga – filozofii i poezji. Owe części łączy paralelizm składniowy: postawienie tezy („Piękny jest ludzki rozum i niezwyciężony” oraz „Piękna i bardzo młoda jest Filo-Sofija”) oraz jej udowodnienie. Wiersz wydaje się opierać na zasadach tradycyjnej sztuki retorycznej.
Podmiot liryczny w „Zaklęciu” ukrywa się, jest to więc liryka pośrednia. Jego uczucia są wyrażone przy pomocy opisania danej sytuacji lirycznej, mamy więc do czynienia z liryką opisową. Ze względu na typ wyrażanych przeżyć możemy określić wiersz jako lirykę refleksyjno-filozoficzną.
Jeśli chodzi o środki poetyckie, w utworze wskazać możemy anaforę („Ani krata... Ani wyrok”), inwersję („Piękny jest ludzki rozum i niezwyciężony”), peryfrazę („nieprzyjaciel rozpaczy”), epitet („zdania surowe i jasne”) i paralelizm składniowy („On ponad to... On nie zna Żyda... On z plugawego zgiełku...”).
Wiersz jest rozbudowaną pochwałą rozumu. Podmiot liryczny przedstawia argumenty, które w rozmaity sposób udowadniają, że mądrość jest wieczna i zwycięży wszystko. W niej zawiera się i z niej wypływa wszystko co prawe, słuszne i sprawiedliwe.
Podmiot zauważa, że rozum jest czymś więcej, niż tylko zapisanymi w księgach zasadami. Książki można „oddać na przemiał”, jednak to nie spowoduje zniszczenia rozsądku. Nośnikiem mądrości nie są bowiem rzeczy materialne, ale ludzie, którzy ją propagują i się nią dzielą. Jak zaznacza podmiot, wprawdzie mogą oni zostać uwięzieni (na co wskazują w utworze elementy, takie jak krata czy drut) lub wygnani (do czego odnosi się fragment „wyrok banicji”), ale zawsze znajdą się inni sprawiedliwi, którzy będą kontynuować ich dzieło. Możemy dopatrzeć się tu aluzji do cenzury, którą praktykowano wówczas w Polsce.
Podmiot liryczny zdaje się mówić do rządzących, zaznacza bowiem, że ich triumf jest tymczasowy, gdyż rozum i prawda prędzej czy później dojdą do głosu. Do pierwszych wersów utworu nawiązują słowa z dalszej części wiersza: „On z plugawego zgiełku dręczonych wyrazów / Ocala zdania surowe i jasne”. Rozum jawi się tu jako medium porządkujące rzeczywistość poprzez język. W tym fragmencie podmiot odnosi się do nowomowy, która funkcjonowała w Polskiej Rzeczpospolitej Ludowej.
Rozum ukazany jest także jako przewodnik i nauczyciel, dzięki któremu potrafimy odróżniać dobro od zła („...piszemy z wielkiej litery / Prawda i Sprawiedliwość a z małej kłamstwo i krzywda”). Według podmiotu osoba rozumna powinna cechować się nonkonformizmem i być nieustępliwa w swych wysiłkach, by przywracać sprawiedliwość („On ponad to, co jest wynosi co być powinno”). Naturalną konsekwencją takiej postawy jest tolerancja i równość wszystkich osób zamieszkujących ziemię („On nie zna Żyda ni Greka, niewolnika ni pana”).
Wers „On mówi nam, że wszystko jest ciągle nowe pod słońcem” neguje słynną maksymę nihil novi sub sole z biblijnej Księgi Koheleta. Pesymistyczne stwierdzenie o przemijalności istnienia i marności wszelkich ludzkich wysiłków znajduje w wierszu zaprzeczenie. Być może dlatego, że rozum to „przyjaciel nadziei”, który każe zawsze iść do przodu bez względu na okoliczności lub dlatego, że rozum każe cały czas podawać w wątpliwość nienaruszalne prawa i znajdować nowe odpowiedzi na stare pytania. Właśnie w taki sposób następuje rozwój cywilizacyjny.
Druga część utworu podkreśla etymologię słowa „filozofia”. Wyraz ten oznacza „umiłowanie mądrości”. „Filo-Sofija” jest bardzo młoda, gdyż tak naprawdę cały czas znajduje się w punkcie wyjściowym. Mimo wielu stuleci rozmyślań, kontemplacji i namysłów, człowiek nie zdołał pojąć sensu istnienia. Maksyma Sokratesa „wiem, że nic nie wiem” najlepiej opisuje ten stan.
Filozofia w wierszu Miłosza ma ten sam cel, co poezja – obie pracują „w służbie Dobrego”. Jest to sprzeciw wobec poezji „czystej” a więc niezaangażowanej, nie zwracającej uwagi na problemy społeczne. Poezja powinna być narzędziem, które będzie zmieniało świat na lepsze. W tym miejscu spodziewalibyśmy się wyliczenia zalet filozofii i poezji, analogicznie jak miało to miejsce w przypadku rozumu. Zamiast tego dostajemy jedynie dwa fantastyczne, nieuchwytne byty – jednorożca i echo. Podmiot liryczny wskazuje, że poezji nie da się zamknąć w ramy, tak jak rozumu. Rządzi się ona całkiem innymi prawami i funkcjonuje w przestrzeni, której nie da się zważyć, ani zmierzyć. Działa inaczej, ale jest równie potrzebna co mądrość.
Utwór wydaje się być apoteozą rozumu. Jednak tytuł wiersza zmienia jego charakter z opisowego na życzeniowy. Zdajemy sobie sprawę, że podmiot „zaklina” rzeczywistość, aby mogła ona przypominać tę opisaną w wierszu. Jest to ironiczna konstatacja: jeśli rozum trzeba przywoływać magicznymi zaklęciami, znaczy to, że są one od rozumu o wiele skuteczniejsze. Stawia to pod znakiem zapytania prawdziwą siłę mądrości i wymieniane wcześniej zalety. Zamiast hymnu na cześć rozumu, otrzymujemy gorzką diagnozę dotyczącą walorów współczesnego świata.
Aktualizacja: 2025-04-01 16:39:29.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.