Obecność wielu motywów, które mają swoje miejsce w literaturze, jest wynikiem obejmujących konkretne społeczeństwa emocji lub obaw. Zarówno zmiany cywilizacyjne, jak i sytuacje społeczne i polityczne, znajdują odzwierciedlenie w utworach powstałych w danym okresie. Jedną z takich tendencji jest bez wątpienia katastrofizm.
Spis treści
Katastrofizm jest postawą, która charakteryzuje się przekonaniem o zbliżającej się i nieodwracalnej zagładzie wywołującej kryzys wszystkich uniwersalnych wartości, taki jak moralność, piękno czy dobro. Przyczyną katastroficznego spojrzenia na rzeczywistość mogą być zarówno konkretne filozofie jak i czynniki zewnętrzne – klęski, tragedie, kataklizmy lub wojny. Katastrofizm obecny był w wielu epokach literackich jako nurt filozoficzno-literacki rozwinął się na początku lat 30. XX wieku, a więc w dobie dwudziestolecia międzywojennego. Poczucie katastroficznego niepokoju jako pogląd filozoficzny funkcjonuje od czasu wydania przez Oswalda Spenglera książki „Zmierzchu Zachodu”.
Katastrofizm to pesymistyczny pogląd, za sprawą którego dowieść można, że cywilizacja zmierza ku końcowi. W literaturze katastroficznej bardzo często odnaleźć można obrazy związane z Apokalipsą, Sądem Ostatecznym lub pejzażami pełnymi zniszczeń i śmierci. W niektórych utworach katastroficznych odnaleźć można bezpośrednią stylizację zaczerpniętą z kart Starego i Nowego Testamentu. Stylizacja biblijna oraz posługiwanie się symbolami pozwoliło poetom oddać bezmiar niepokoju i strachu przed nadciągającym końcem świata, cywilizacji i podstawowych wartości. Przerażenie dotyczące utraty człowieczeństwa stanowiło jedno z głównych motywów większości utworów katastroficznych.
Główne zagadnienia związane z pojęciem katastrofizmu pochodzą z książki Oswalda Spenglera pt. „Zmierzch Zachodu”. Autor zawarł w niej przestrogę związaną z, jego zdaniem, szybkim upadkiem cywilizacji europejskiej. Spengler zakładał, że cywilizacja jest tworzywem organicznym, a zatem podlega identycznym zasadom jak wszystkie żywe stworzenia. Cywilizacja, w opinii Spenglera, wzrasta, rozwija się i rozkwita oraz zbliża do kresu i umiera. Autor nie zakładał więc, że niektóre z kultur są wieczne – przeciwnie, zwracał się do swoich czytelników z przestrogą i zachęcał do refleksji.
Warto pamiętać o tym, że pierwsza katastroficzna wizja dotycząca losów świata posiada swoje miejsce w Apokalipsie św. Jana, ostatniej Księdze Biblii. Wizja Sądu Ostatecznego dotyczy w niej zarówno ostatecznej walki dobra ze złem, jak i kataklizmów, którym towarzyszą tajemnicze symbole.
W literaturze polskiej katastrofizm pojawiał się na przestrzeni kilku epok literackich. Twórcy, którzy zadecydowali się wykorzystać tę tendencję bardzo często refleksyjnie podchodzili do zagadnień polityczno-społecznych. Do autorów, w których dziełach odnaleźć można motywy katastroficzne, należą:
Literatura katastroficzna była silnie związana z wydarzeniami historycznymi i politycznymi. Zależnie od okresu wyróżnić można zarówno katastrofizm ekonomiczny, przewidujący zapaść światowych systemów, katastrofizm polityczny, zapowiadający upadek rządów i powszechny chaos oraz katastrofizm kulturowy. Ten ostatni silnie związany był z poczuciem stopniowego zaniku uniwersalnych wartości i odwrotu człowieka od klasycznej moralności.
Twórczość wielu artystów – jak Witkacego – wywodziła się przede wszystkim z tego rodzaju niepokoju, który starali się zawszeć w swojej sztuce. Katastrofizm poetów przedwojennych objawiał się dwojako – pierwszym etapem było przeczucie zbliżającego się końca, drugim zaś – poetyckie próby uporządkowania świata zranionego przez tragedię wojny. Do tej grupy twórców zaliczyć można przede wszystkim Różewicza i Miłosza. Strach i niepokój związany z upadkiem uniwersalnych wartości i człowieczeństwa nabrał cech rzeczywistości w momencie wybuchu II wojny światowej. Literatura wojenna – przede wszystkim wojenne wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – ukazują obraz „apokalipsy spełnionej”, końca cywilizacji.