Katastrofizm - definicja, cechy, przykłady

Obecność wielu motywów, które mają swoje miejsce w literaturze, jest wynikiem obejmujących konkretne społeczeństwa emocji lub obaw. Zarówno zmiany cywilizacyjne, jak i sytuacje społeczne i polityczne, znajdują odzwierciedlenie w utworach powstałych w danym okresie. Jedną z takich tendencji jest bez wątpienia katastrofizm.

  • Katastrofizm – definicja
  • Cechy katastrofizmu
  • Literatura katastroficzna
  • Literatura katastroficzna w Polsce
  • Katastrofizm – definicja

    Katastrofizm jest postawą, która charakteryzuje się przekonaniem o zbliżającej się i nieodwracalnej zagładzie wywołującej kryzys wszystkich uniwersalnych wartości, taki jak moralność, piękno czy dobro. Przyczyną katastroficznego spojrzenia na rzeczywistość mogą być zarówno konkretne filozofie jak i czynniki zewnętrzne – klęski, tragedie, kataklizmy lub wojny. Katastrofizm obecny był w wielu epokach literackich jako nurt filozoficzno-literacki rozwinął się na początku lat 30. XX wieku, a więc w dobie dwudziestolecia międzywojennego. Poczucie katastroficznego niepokoju jako pogląd filozoficzny funkcjonuje od czasu wydania przez Oswalda Spenglera książki „Zmierzchu Zachodu”.

    Cechy katastrofizmu

    Katastrofizm to pesymistyczny pogląd, za sprawą którego dowieść można, że cywilizacja zmierza ku końcowi. W literaturze katastroficznej bardzo często odnaleźć można obrazy związane z Apokalipsą, Sądem Ostatecznym lub pejzażami pełnymi zniszczeń i śmierci. W niektórych utworach katastroficznych odnaleźć można bezpośrednią stylizację zaczerpniętą z kart Starego i Nowego Testamentu. Stylizacja biblijna oraz posługiwanie się symbolami pozwoliło poetom oddać bezmiar niepokoju i strachu przed nadciągającym końcem świata, cywilizacji i podstawowych wartości. Przerażenie dotyczące utraty człowieczeństwa stanowiło jedno z głównych motywów większości utworów katastroficznych.

    Literatura katastroficzna

    Główne zagadnienia związane z pojęciem katastrofizmu pochodzą z książki Oswalda Spenglera pt. „Zmierzch Zachodu”. Autor zawarł w niej przestrogę związaną z, jego zdaniem, szybkim upadkiem cywilizacji europejskiej. Spengler zakładał, że cywilizacja jest tworzywem organicznym, a zatem podlega identycznym zasadom jak wszystkie żywe stworzenia. Cywilizacja, w opinii Spenglera, wzrasta, rozwija się i rozkwita oraz zbliża do kresu i umiera. Autor nie zakładał więc, że niektóre z kultur są wieczne – przeciwnie, zwracał się do swoich czytelników z przestrogą i zachęcał do refleksji.

    Warto pamiętać o tym, że pierwsza katastroficzna wizja dotycząca losów świata posiada swoje miejsce w Apokalipsie św. Jana, ostatniej Księdze Biblii. Wizja Sądu Ostatecznego dotyczy w niej zarówno ostatecznej walki dobra ze złem, jak i kataklizmów, którym towarzyszą tajemnicze symbole.

    Literatura katastroficzna w Polsce

    W literaturze polskiej katastrofizm pojawiał się na przestrzeni kilku epok literackich. Twórcy, którzy zadecydowali się wykorzystać tę tendencję bardzo często refleksyjnie podchodzili do zagadnień polityczno-społecznych. Do autorów, w których dziełach odnaleźć można motywy katastroficzne, należą:

    • Zygmunt Krasiński – poeta romantyczny, który przejawu katastrofy upatrywał w wizjach rewolucyjnych. Opis dotyczący upadku uniwersalnych wartości zawarł przede wszystkim w swoim najbardziej znanym utworze – „Nie-boskiej komedii”.
    • Kazimierz Przerwa-Tetmajer – poeta w swoich utworach łączył wizję katastrofizmu z nurtem literackim, jakim był dekadentyzm. W utworze „Koniec wieku XIX” wskazywał wszystkie te elementy, które jego zdaniem są główną przyczyną zbliżającego się końca.
    • Jan Kasprowicz – w tomie „Hymny” przedstawił on czasy upadku dotychczas znanej cywilizacji. Kasprowicz poddaje krytyce ówczesne tendencje społeczne, które mają być główną przyczyną katastrofy. Opisy klęski w utworach Kasprowicza łączą się z poetyckimi wizjami zagłady totalnej – poeta w swoich utworach zawiera obrazy dotyczące różnorakich kataklizmów spadających na świat.
    • Józef Czechowicz – w utworach poety powstałych tuż przed II wojną światową odnaleźć można wiele elementów katastrofizmu. Charakterystycznymi cechami jego wierszy tego okresu są m.in. strach przed rzeczywistością, nastrój niepewności oraz ukazywane obrazowo przeczucie zbliżającego się końca.
    • Stanisław Ignacy Witkiewicz – tendencje katastroficzne dostrzec można przede wszystkim w jednym z dramatów artysty – „Szewcach”, choć światopogląd związany z poczuciem nadciągającego końca towarzyszy całej jego twórczości. W „Szewcach” Witkiewicz zbliżającą się katastrofę obrazuje przy pomocy opisu rewolucji, która pochłonąć może cały świat. W twórczości Witkacego dużą rolę odgrywa przeświadczenie o upadku człowieczeństwa i sztuki.
    • Czesław Miłosz – twórczość Miłosza powstała krótko przed II wojną światową charakteryzuje się tematyką bliską katastrofizmowi. Wymowa jego wierszy z tego okresu zbliżona jest przede wszystkim do stylu starotestamentowych proroctw. W tomie „Trzy zimy” odnaleźć można wiele utworów, które oparte są – najczęściej nie wprost – na poczuciu zbliżającego się końca świata.
    • Krzysztof Kamil Baczyński – główny przedstawiciel tzw. pokolenia Kolumbów. Jego twórczość wyraża wszystkie lęki i obawy związane z czasem funkcjonowania w trakcie II wojny światowej. Katastrofizm Baczyńskiego nie jest jedynie wizją zbliżającej się tragedii – poeta opisywał „apokalipsę spełnioną”, a więc emocje związane z widokiem spełniających się tragedii takich jak upadek cywilizacji, uniwersalnych wartości i człowieczeństwa.
    • Tadeusz Różewicz – twórczość Tadeusza Różewicza – przedwojenna, ale również powojenna – obfituje w katastroficzne wizje. Tematyką jego utworów jest przede wszystkim tragedia jednostki, która musi mierzyć się z okrucieństwem świata. Wiele z jego utworów noszą znamiona traumy. Poeta przeżył wojnę i był naocznym świadkiem katastrof, które spadały na świat. Jednym z motywów poezji Różewicza jest chaos, który kieruje losami świata i nie pozwala na to, by człowiek mógł zaznać bezpieczeństwa i spokoju.

    Literatura katastroficzna była silnie związana z wydarzeniami historycznymi i politycznymi. Zależnie od okresu wyróżnić można zarówno katastrofizm ekonomiczny, przewidujący zapaść światowych systemów, katastrofizm polityczny, zapowiadający upadek rządów i powszechny chaos oraz katastrofizm kulturowy. Ten ostatni silnie związany był z poczuciem stopniowego zaniku uniwersalnych wartości i odwrotu człowieka od klasycznej moralności.

    Twórczość wielu artystów – jak Witkacego – wywodziła się przede wszystkim z tego rodzaju niepokoju, który starali się zawszeć w swojej sztuce. Katastrofizm poetów przedwojennych objawiał się dwojako – pierwszym etapem było przeczucie zbliżającego się końca, drugim zaś – poetyckie próby uporządkowania świata zranionego przez tragedię wojny. Do tej grupy twórców zaliczyć można przede wszystkim Różewicza i Miłosza. Strach i niepokój związany z upadkiem uniwersalnych wartości i człowieczeństwa nabrał cech rzeczywistości w momencie wybuchu II wojny światowej. Literatura wojenna – przede wszystkim wojenne wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego – ukazują obraz „apokalipsy spełnionej”, końca cywilizacji.


    Czytaj dalej: Dekadentyzm - definicja, przykłady

    Ostatnia aktualizacja: 2021-01-15 18:42:09