W 1953 roku światło dziennie ujrzał wydany w Paryżu „Zniewolony umysł”, czyli słynny w całej Europie zbiór esejów Czesława Miłosza pokazujących mechanizm zniewalania artystów przez ideologię komunistyczną i, szerzej, totalitaryzm. W tym samym roku opublikowano „Światło dzienne”, czyli tomik wierszy poety, spośród których najbardziej znanym utworem jest bez wątpienia „Który skrzywdziłeś” powstały w 1950 roku podczas pobytu w Waszyngtonie. Miłosz w wierszu tym poprzez apel do adresata – despoty – sprzeciwia się tyranii oraz totalitaryzmowi, a zarazem wskazuje na miejsce poety w społeczeństwie, który powinien wzniecać bunt przeciwko zniewoleniu.
W 1951 roku Czesław Miłosz postanowił na stałe wyemigrować do Francji. Polski poeta dzięki swoim kontaktom dyplomatycznym stanowił wówczas rozpoznawalną osobistość w świecie paryskich artystów, a jego „Zniewolony umysł” spotkał się z żywą reakcją zachodnich intelektualistów. „Który skrzywdziłeś” stanowi swoistą kontynuację tematów podjętych w wydanym wcześniej zbiorze esejów – Miłosz w najgorętszym okresie zimnej wojny postanowił zaprezentować światu swoje poglądy na totalitaryzm, a także zaznaczyć swój osobisty stosunek do tyranii.
Wiersz zbudowany jest z czterech rymowanych strof o różnej liczbie wersów – dwie pierwsze złożone są z czterech wersów o strukturze rymów abba abba, natomiast trzecia i czwarta posiadają kolejno trzy i dwa wersy o strukturze rymów cdd dc. Każdy z wersów ma jedenaście sylab oraz regularną średniówkę występującą po piątej zgłosce. Warto zauważyć, że budowa utworu wskazuje na jego uroczysty charakter i, zdaniem niektórych literaturoznawców, nawiązuje do sonetu (choć wiersz rzecz jasna przez brak odpowiedniej struktury sonetem nie jest).
Inni literaturoznawcy źródeł „Który skrzywdziłeś” doszukują się natomiast w poezji dworskiej, rozpowszechnionej w renesansie oraz baroku. Założeniem tego nurtu liryki było chwalenie władcy, na dworze którego tworzył wybrany poeta. W ten sposób artyści zawierali z królami i książętami nieformalną umowę patronatu – w zamian za wikt, opierunek oraz materiały piśmiennicze władcy otrzymywali raz na jakiś czas propagandowy, pochwalny utwór. Miłosz w swoim wierszu gra z tą konwencją i w ironiczny sposób podkreśla brak szczerości artystów piszących tego typu „propagandowe” utwory.
Uroczysta budowa utworu oraz nawiązania do renesansowej i barokowej poezji dworskiej widoczne są także w warstwie językowej utworu. Całość wiersza jest apelem (liryka zwrotu do adresata) do nieznanego adresata, który jest jakimś rodzajem despoty. Co ciekawe, w „Który skrzywdziłeś” wbrew pozorom nie ma zbyt wielu środków stylistycznych, a podmiot liryczny w bezpośredni sposób wyraża swoje refleksje. Mimo tego wypisaliśmy dwa rodzaje środków poetyckich użytych przez Miłosza wraz z pełnioną przez nie funkcją:
Niewielka liczba powtarzających się środków stylistycznych wskazuje na ironiczną zabawę z konwencją dworską, podczas korzystania z której poeci lubili nadużywać wyszukanych zwrotów chwalących władców. Miłosz w ramach przyjętej w wierszu formy „odwraca” tę sytuację i poprzez niewielką liczbę użytych środków stylistycznych wskazuje na despotyzm adresata apelu.
Jak już wspomnieliśmy, utwór jest typowym przedstawicielem liryki zwrotu do adresata. Podmiot liryczny apeluje do bezimiennego adresata, scharakteryzowanego głównie przez jego czyny, otoczenie oraz posiadaną przezeń ogromną władzę. W ramach owego apelu osoba mówiąca w wierszu, charakteryzująca samego siebie jako poetę, zwraca uwagę na okrutne czyny popełnione przez adresata. Już sam tytuł utworu wskazuje na despotyzm adresata, który „skrzywdził człowieka prostego”, przy okazji „śmiechem nad krzywdą jego wybuchając”. Podmiot liryczny zauważa zatem, że terror i nienawiść do poddanych stała się naturalnym elementem rządów adresata. Podkreśla on także pozbawione wartości moralnych otoczenie despoty, które ze strachu przed podzieleniem losu skrzywdzonych boi się mówić prawdę o władcy.
Co istotne, podmiot liryczny bez strachu i owijania w bawełnę punktuje wszystkie wady despoty. W apelu przebija się rodzaj buńczuczności, z którą wiąże się brak strachu poety o własne życie. Osoba mówiąca w wierszu zauważa, że „Poeta pamięta. / Możesz go zabić – narodzi się nowy. / Spisane będą czyny i rozmowy”. Miłosz nawiązuje w ten sposób do pochodzącego ze starożytności motywu roli poety w społeczeństwie. Zdaniem polskiego twórcy poeci mają moralny obowiązek nawoływać do buntu wobec cierpienia i sprzeciwiać się despotyzmowi, nawet jeżeli stawką za ów bunt byłoby jego życie. Podmiot liryczny podkreśla także wagę historii, przez pryzmat której osądzone zostaną czyny adresata. Ten polityczny charakter „Który skrzywdziłeś” zauważyła cenzura PRL-u, która na długi okres zakazała rozpowszechniania wiersza Miłosza.
Warto przy tym zaznaczyć, że zarówno poeta, jak i despota-adresat utworu nie są wymienieni z imienia czy cech charakterystycznych. W ten sposób Miłosz uniwersalizuje problematykę swojego utworu i wskazuje na jego ponadczasowe przesłanie. W tym kontekście „Który skrzywdziłeś” może być odczytywany nie tylko jako krytyka pojedynczych, konkretnych władców, ale także jako krytyka systemu spersonifikowanego w postaci pojedynczego despoty. I tutaj właśnie przejawia się polityczny charakter całości – choć „Który skrzywdziłeś” był przez zachodnich intelektualistów odczytywany jako krytyka komunizmu, utwór może być odczytywany przez pryzmat dowolnego totalitaryzmu wykorzystującego kult jednostki do celów propagandowych.
W myśl takiego odczytania „Który skrzywdziłeś” dość upiorne z pozoru zakończenie utworu, przedstawiające turpistyczną wręcz wizję poety, który stwierdza, że „Lepszy dla ciebie byłby świat zimowy / I sznur i gałąź pod ciężarem zgięta”. W ten sposób poeta sugeruje despocie samobójstwo albo alternatywnie opisuje obraz rewolucji i prostych ludzi mszczących się na władcy za krwawe czyny. W obu tych interpretacjach Miłosz zawiera promyk nadziei na zmianę systemu i obalenie despoty – nawet jeżeli miałoby się to skończyć setkami zabitych poetów.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.