Motywy biblijne w literaturze - konteksty z różnych epok

Ostatnia aktualizacja: 2023-09-12 22:25:20

Biblia to jedna z najważniejszych książek w dziejach świata. Stanowi świętą księgę chrześcijaństwa, a przy tym ogromnie istotny element całej cywilizacji łacińskiej. Literatura i sztuka czerpią z niej od czasu średniowiecza, po dzień dzisiejszy. Tym samym biblia inspiruje, dostarcza nawiązań i alegorii.

Spis treści

Motywy biblijne - czym są?

Biblia to święta księga chrześcijaństwa, na którą składają się Stary i Nowy Testament. W skład tego pierwszego wchodzą m.in. pisma Tory - świętej księgi judaizmu, zaś do Nowego Testamentu zaliczamy cztery Ewangelie, Dzieje apostolskie, listy apostołów i Apokalipsa św. Jana.

Biblia sama w sobie jest niezwykle cennym dziełem literackim. Pomijając jej aspekt religijny, stanowi świadectwo różnorodności literatury judaistycznej oraz wczesnochrześcijańskiej. Na jej łamach znajdziemy wiele gatunków literackich, takich jak pieśni, kazania czy przypowieści.

Wartość biblii jako źródła motywów literackich wiąże się z jej wartością kulturową. Od późnego antyku po dziś dzień kształtuje ona myślenie dużej części tego, co profesor Feliks Koneczny nazwałby cywilizacją łacińską. Z tego powodu alegoryczne nawiązania do niej są przez ludzi łatwo odczytywane. Widać to choćby w postaci Hioba, Samarytanina czy Judasza. Każda z tych postaci od razu przywołuje na myśl konkretne pojęcia: cierpienie, miłosierdzie i zdradę. Podobnie w wypadku miejsc oraz wydarzeń opisanych w biblii. Sodoma i Babilon to przysłowiowe miejsca rozpusty, siedem plag może zaś oznaczać niezwykle niefortunne wydarzenia.

Literackie znaczenie biblii nie ogranicza się jednak tylko do alegorii. Wiele dzieł odnosi się bezpośrednio do jej treści. Znajdziemy wśród nich literaturę o charakterze religijnym, ale również zupełnie niezwiązaną z chrześcijaństwem. Wśród nich możemy odnaleźć dzieła wchodzące w dyskusję z biblią, korzystające z niej w charakterze środka do przekazania własnej treści oraz wręcz kontestujące Pismo Święte.

Motywy biblijne w literaturze różnych epok

Lament świętokrzyski

Utwór z XV wieku, będący arcydziełem polskiej liryki średniowiecznej. Matka Boska opowiada w nim o swojej tragedii, jaka dotknęła ją w Wielki Piątek: musiała patrzeć na cierpienia swojego ukrzyżowanego syna. Prosi ludzi o wysłuchanie, ma nadzieję, iż żadna inna matka nie będzie nigdy musiała przeżywać jej męki. Szczególną cechą tego utworu religijnego jest ukazanie człowieczeństwa Matki Boskiej.

Boska komedia - Dante Alighieri

Dzieło dojrzałego średniowiecza, nawiązujące szeroko do tradycji antycznej i chrześcijańskiej. Dante dokonuje tutaj katabazy - wędrówki po zaświatach. Odwiedza kolejno Piekło, Czyściec i Niebo. Jest to więc wizja zaświatów związana z moralnością chrześcijańską, przestawioną w biblii.

Oprócz tego, pośród trzech krain przez które zmierza, Dante spotyka postaci znane dobrze ze świętej księgi chrześcijaństwa: Lucyfera, Judasza, a nawet Majestat Boga. W „Boskiej komedii” możemy również odnaleźć wiele bezpośrednich nawiązań do Apkalipsy św. Jana.

Psałterz Dawidów - Jan Kochanowski

Renesansowa parafraza psalmów, których autorstwo przypisywane jest królowi Dawidowi. Poeta z Czarnolasu dostosował treść swojego tłumaczenia do realiów i obyczajowości Polski swoich czasów. Autor kierował się również myślą humanistyczną, nadając starotestamentowej wizji Boga nieco bardziej miłosierne, przyjacielskie rysy. Dzieło to ma niezwykle donośne znaczenie dla rodzimej i światowej kultury, ze względu na wysiłek włożony w tłumaczenie i dostosowanie tekstu przez Kochanowskiego.

Pieśni nabożne - Franciszek Karpiński

Zbiór tłumaczeń psalmów i pieśni religijnych dla prostego ludu. Karpiński wykorzystywał w nim znaną najniższym warstwom społecznym stylistykę, przestawiając przy tym Boga jako miłosiernego ojca. Samo dzieło było przemyślane nie tylko jako śpiewnik religijny, pełniło również funkcję moralizatorską i narodowotwórczą. Wśród zgromadzonych tam pieśni możemy znaleźć słynne „Bóg się rodzi”, czy „Kiedy ranne wstają zorze”.

Dziady cz. III - Adam Mickiewicz

Wieszcz narodowy używa biblijnego języka i nawiązań w celu wyłożenia czytelnikowi idei mesjanizmu polskiego - myśli głoszącej celowość cierpienia Polski, w celu zbawienia innych narodów od tyranii. Sam mesjanizm ma widoczne na pierwszy rzut oka korzenie biblijne. Jest bowiem przeniesieniem ofiary Chrystusa na krzyżu na cały naród. W widzeniu księdza Piotra, gdzie idea zostaje ukazana bezpośrednio, dostrzec możemy nawiązanie do sądu Piłata nad Chrystusem. Dodatkowo, we śnie Ewy pojawia się Matka Boska i Dzieciątko.

Quo vadis - Henryk Sienkiewicz

Powieść rozgrywa się w czasach pierwszych chrześcijan, za panowania cesarza Nerona. Marek Winicjusz, młody i rozwiązły patrycjusz, zakochuje się w wyzwolenicy Lidii - księżnicze plemienia Lugiów, przygarniętej przez Pomponię Grecynę i jej męża Aulusa Plaucjusza. Dziewczyna jest chrześcijanką, więc pomimo ewidentnego uczucia do Winicjusza, nie chce ulec jego rozwiązłym praktykom. W tym czasie dochodzi do pożaru Rzymu, o który zostają oskarżeni chrześcijanie. Dochodzi do krwawych prześladowań. Winicjusz po wpływem nauk chrześcijańskich i miłości Lidii odmienia swoje życie, przyjmuje Chrystusa.

Sienkiewicz wykorzystuje w swojej powieści postaci znane z biblii: św. Pawła i św. Piotra. Nawiązuje również do nauki chrześcijańskiej.

Dies Irae - Jan Kasprowicz

Młodopolski hymn, wykorzystujący motyw Sądu Ostatecznego. Przestawiony w nim świat jest chaosem, skażonym złem i skazanym na zagładę przez Boga. Podmiot liryczny, wychwalając Stwórcę i błagając o łaskę, zarazem broni ludzkości wobec jej nieuchronnego potępienia. Dostrzega dualizm jej natury, dążenie do świętości i skłonność do grzechu. Kasprowicz wchodzi tutaj jednak w polemikę z biblijną wizją grzechu i opowiedzialności za niego. Jeżeli skłonność do zła została człowiekowi zaszczepiona przez grzech pierwszych ludzi, nie może być on obciążony całością odpowiedzialności.

Piosenka o końcu świata - Czesław Miłosz

Kolejne dzieło nawiązujące do Apokalipsy św. Jana. Czesław Miłosz polemizuje tu jednak z przerażającą wizją końca świata, jaką znamy z biblii. Wręcz przeciwnie, czas ten wydaje się w jego dziele pominięty, niezauważony przez najbardziej zainteresowanych. Jest tak z powodu wymowy wiersza, która przedstawia koniec świata jako rzecz indywidualną, a towarzyszącą mu śmierć jako element przyrody. Tym samym nie ma ostatecznego końca wszystkiego, a jedynie cykl, w którym śmierć również ma swoje miejsce.

U wrót doliny - Zbigniew Herbert

Wiersz ten nawiązuje do biblijnego motywu Sądu Ostatecznego. Dolina, o której mowa to Ezdrelon niedaleko Megido - miejsce stoczenia ostatniej bitwy sił dobra i zła. U wrót doliny Herbert umieszcza ludzi, idących na Sąd Ostateczny. W ich bezradnym, kurczowym trzymaniu się resztek przeszłego życia ukazuje bezradność ludzkości wobec odgórnych praw rządzących wszechświatem. Aniołowie, chociaż wyrozumiali, są tam również bezwzględnymi wykonawcami woli Boga. Wszelkie płacze, tęsknota i niezrozumienie nie mają znaczenia podłóg tego, co zdarzy się u wylotu doliny Ezdrelon. Wiersz Herberta wykorzystuje więc motyw biblijny do humanistycznego spojrzenia na byt - niezrozumiały, wobec którego jesteśmy zależni.

Inne przykłady motywów biblijnych w literaturze

  • Bogurodzica - Średniowieczna polska pieśń religijna, uznawana za jeden z najstarszych zabytków piśmiennictwa rodzimego. Stanowi prośbę do Matki Boskiej o wstawiennictwo za wiernymi do jej syna, Chrystusa. W treści wspomniany jest również Jan Chrzciciel - święty eremita, który nauczał tuż przed przyjściem Jezusa.
  • Żywot Józefa Mikołaja Reja -Renesansowy dramat opisuje życie Józefa, znane z Księgi Rodzaju. Sprzedany przez braci syn Jakuba dzięki umiejętności tłumaczenia snów staje się zarządcą całego Egiptu. Z czasem sprowadza do niego rodzinę wraz z braćmi, którym przebacza niegodziwy postępek.
  • Job cierpiący Wojciecha Stanisława Chrościńskiego - Wierszowana parafraza biblijnej Księgi Hioba. Chrościński w wielu miejscach odbiega mocno od pierwowzoru, czyni to jednak w celu lepszego sportretowania dylematów tytułowego bohatera i przybliżenia ich czytelnikowi.
  • Księgi narodu polskiego i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza - Utwór wieszcza jest wyraźnie stylizowany na przypowieści ewangeliczne. Celem takiego postępowania jest nadanie jego treści charakteru proroctwa, a zarazem moralizatorskiego pouczenia.
  • Zbrodnia i kara Fiodora Dostojewskiego - Rodion Raskolnikow popełnia podwójne morderstwo, które pragnie usprawiedliwić pseudofilozoficznym wywodem o nietzscheańskim rodowodzie. Zmienia się jednak pod wpływem prostytutki Soni - dziewczyny niezwykle religijnej, o silnym kompasie moralnym. Sonia czerpie pocieszenie z biblii, szczególnie z części o wskrzeszeniu Łazarza.
  • Mistrz i Małgorzata Michaiła Bułhakowa - Dzieło Bułhakowa jest powieścią szkatułkową, znajduje się w niej bowiem powieść samego Mistrza. Opisuje ona historię spotkania Poncjusza Piłata z Jeszuą Ha-Nocri - Jezusem z Nazaretu. Tutaj jednak Chrystus jest raczej nieszkodliwym filozofem, Piłat zaś za wszelką cenę chce go uratować. Takie przedstawienie Jezusa jest zgodne z modnym w Związku Radzieckim negowaniem Jego historycznej autentyczności lub próbami przedstawiania Syna Bożego jako „mitu chrześcijańskiego”.
  • Władca much Williama Goldinga - Dystopijna powieść opisuje losy grupy chłopców, którzy po katastrofie samolotu zostają uwięzieni na bezludnej wyspie. Dzieci z dobrej, angielskiej szkoły organizują zasady swojej społeczności i wprowadzają zręby cywilizacji. Szybko jednak naturę bierze nad nimi instynkt i zdziczenie. Nawiązaniem biblijnym jest tutaj postać tytułowego Władcy much - Belzebuba. Ten hebrajski tytuł jednego księcia demonów oznacza tutaj nabitą na kij głowę świni, będącą ofiarą dla mieszkającego na wyspie „zwierza”. Ona z kolei jest fizyczną manifestacją pierwotnego zła w pozornie niewinnych dzieciach.
  • Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego - Opis rzeczywistości PRL ujętej w sposób wręcz oniryczny. Konwicki ukazuje rozpadający się świat, gdzie totalna beznadzieja zaburza już nawet prawa czasu i przestrzeni. Tytuł utworu nawiązuje do Apokalipsy św. Jana - wizji o niezwykle tajemniczym charakterze, powszechnie uznawanej za opis końca świata.

Czytaj dalej: Motyw tęsknoty w literaturze - konteksty z różnych epok