Alegoria to powszechnie używany w sztuce obraz słowny, mający na celu przedstawienie konkretnej myśli, pomysłu lub zjawiska w formie przenośnej lub symbolicznej. W literaturze alegoria to najczęściej fragment utworu (fragment wersu) niosący za sobą – prócz dosłownego – znaczenie potęgujące poetycki wymiar dzieła. Znaczenie to utrwalone jest w kulturze, a więc zrozumiałe dla odbiorcy z danego kręgu kulturowego.
W literaturze alegoria występować może na wiele sposobów. Za sprawą ich precyzyjnego odszukania możliwe staje się pełne odczytanie utworu zgodnie z zamiarem twórcy.
Dla zrozumienia terminu alegoria niezbędne jest rozróżnienie jej od symbolu. Ich definicje zdają się być podobne – oba środki artystyczne prezentują znaczenie symboliczne, metaforyczne, których nie należy rozumieć dosłownie i starać się odnajdywać ich ukryte znaczenie. Jednak alegoria jest obrazem, który jest na stałe utrwalony w kulturze. Oznacza to, że alegorię należy rozumieć jednoznacznie, odwołuje się ona do całego dziedzictwa kulturowego świata i nie zmienia swojego znaczenia. Natomiast symbol, mimo tego, że posiada głębokie, niedosłowne znaczenie, może zmieniać swoje znaczenie w czasie lub posiadać odmienne znaczenie w różnych utworach. Symbolem jest więc np. tęcza (znak pojednania z Bogiem w Księdze Rodzaju, symbol pomyślności w dawnych kulturach lub symbol współczesnych środowisk światopoglądowych) czy znak swastyki (powszechnie odnoszony bezpośrednio do agresji nazistowskiej, ale – przed przejęciem jej w zmienionej formie graficznej przez wojska Hitlera – również jako hinduski symbol jednego z bóstw czy w końcu słowiańska swarga, znak Słońca). Należy zatem, chcąc rozróżnić terminy „alegoria” i „symbol”, pamiętać o tym ze znaczenie alegorii jest trwale obecne w kulturze, natomiast znaczenie symbolu ulegać może zmianom.
W trakcie interpretacji dzieła literackiego wyzwaniem jest odróżnienie alegorii od metafory. Metafora – podobnie jak alegoria – czerpie bowiem z obszernej gamy znaczeń i skojarzeń, pozwalając na przybliżenie w poetyckiej formie danego zjawiska lub idei. Warto jednak pamiętać, że metafora jest najczęściej bardzo krótka, jednorazowa i oryginalna dla każdego utworu literackiego. Nie ulega ona identycznym powtórzeniom. Alegoria natomiast odnosi się do całościowego i pełnego obrazu artystycznego, którego znaczenie jest zrozumiałe dla każdego uczestnika kultury danego obszaru świata. Alegoria w dziele przyjmuje formę pełnego przekazu – nie dzieli się na mniejsze elementy, występuje samoistnie. Metafora jest natomiast środkiem stylistycznym służącym przedstawieniu poetyckiej wizji twórcy.
Kolejne epoki literackie przynosiły nowe alegorie, na których budowane było ich znaczenie w późniejszym odbiorze. Najwięcej alegorii pochodzi z Ksiąg Starego i Nowego Testamentu, epoki średniowiecza, renesansu oraz baroku. Dużą rolę odgrywały bowiem przyjęte przez społeczność rozumienie znaków i odniesień oraz styl twórczości (szczególnie w baroku, którego założeniem poetyckim było przede wszystkim zaszokowanie odbiorcy).
Najpopularniejszą alegorią średniowieczną jest bez wątpienia alegoria śmierci jako szkieletu z kosą. W polskiej literaturze obraz ten zachował się przede wszystkim w utworze „Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią”. To w nim pojawia się pełne przedstawienie śmierci o przerażającym, budzącym grozie wyglądzie. Z utworu tego wywodzi się również motyw Danse macabre – motyw tańca śmierci, w trakcie którego Śmierć zabiera ze sobą ludzi wszystkich stanów, niezależnie od ich wieku, pochodzenia i statusu majątkowego. Alegoria Śmierci jest trwale obecna w kulturze – wiele dzieł sztuki, nie tylko z epoki średniowiecza, przedstawia pojęcie śmierci w takiej, spersonifikowanej formie.
Najwięcej alegorii odnaleźć można w dziele Dante Alighieriego – „Boskiej komedii”, powstałej u styku średniowiecza i renesansu. Szczególnie widoczne są one w pierwszej części dzieła: „Piekle”. To w niej bohater przemieszczający się przez gęsty las (alegorię pokus świata i grzechu) spotyka na swojej drodze lwa (alegorię władzy, ale również związanej z nią pychy), panterę (alegorię rozwiązłości, powstałą najprawdopodobniej ze względu na zewnętrzne cechy zwierzęcia i jego zwinność) oraz wygłodniałą wilczycę (alegorię chciwości). Sama historia zawarta w „Piekle” – przemieszczanie się po dziewięciu kręgach piekielnych, również niesie za sobą obraz alegoryczny. Czeluście piekielne mają bowiem kształt leju. Miał on powstać w trakcie upadku Lucyfera z Nieba w momencie, w którym odwrócił się on od Boga.
W baroku alegorie związane były przede wszystkim z zagadnieniami śmierci i przemijania. Alegoryczne przedstawienia miały swoje trwałe miejsce przede wszystkim w malarstwie tamtych czasów. Przepełnione były one nie tylko mrokiem i światłocieniami, ale również martwą naturą, czaszkami, dogasającymi świecami czy przedstawieniami momentu zgonu. Wszystkie te znaki powiązane zostały i trwale przynależą do kulturowego rozumienia przemijania, stąd ich alegoryczny wymiar.
W polskiej literaturze baroku dużą rolę dla późniejszej twórczości odegrała alegoria „ojczyzny jako okrętu”, którą odnaleźć można w „Kazaniach sejmowych” Piotra Skargi. W alegorii tej ogromne znaczenie odgrywa odpowiedzialność i sposób zarządzania narodem – gdy, zgodnie z myślą kazania Skargi – nie nastąpi poprawa stanu rzeczy i niektóre elementy nie będą odpowiednio funkcjonowały, wówczas cały statek (a więc naród) alegorycznie „pójdzie na dno” i nie będzie dla niego ratunku. Alegorię narodu jako okrętu-statku odnaleźć można również w literaturze epok późniejszych, m.in. w utworze Juliusza Słowackiego „Testament mój”.
Alegorie to obrazy poetyckie trwale obecne w kulturze. Dla nas niezwykle istotne są te alegorie, które powstały w granicach kultury śródziemnomorskiej – należy jednak pamiętać, że na przestrzeni lat wiele kultur przeplatało się ze sobą i odczytanie znaczenia alegorii często wykracza poza jeden rejon geograficzny. Alegorie są przede wszystkim wyrazem dziedzictwa kulturowego. Obecnie w dziełach plastycznych, ikonograficznych oraz literackich przetrwały zachowując swoje znaczenie. Alegorie w utworach literackich pozwalają na zaprezentowanie w sposób całościowy i wartościowy najważniejszych idei jednoczących daną społeczność. Współcześnie alegorie bardzo często funkcjonują w przestrzeni nowych mediów – filmie, serialach czy innych tekstach kultury. Ich odszukanie, zweryfikowanie, odczytanie i zrozumienie w dużym stopniu ułatwia prześledzenie zamiarów autorów dzieł, ich inspiracji (niekiedy sięgających odległych czasów) i świadome użytkowanie kultury.