Wojna towarzyszy ludzkości niemal od zarania dziejów. Nic więc dziwnego, że to straszliwe zjawisko znalazło swoje odzwierciedlenie w literaturze. Topos ten przybiera różne formy: epickiego starcia będącego sceną bohaterskich zmagań herosów, pola spełnienia patriotycznego obowiązku, ale również piekła, w którym cierpią zarówno cywile jak i żołnierze.
Spis treści
Motyw wojny ulegał w literaturze dużemu przekształceniu. Ludzkość zmieniała bowiem swoje podejście do tego zjawiska, spoglądała na nie z szerszej perspektywy.
Początkowo konflikt zbrojny stanowił arenę zmagań bohaterów. Pole bitwy dawało możliwość wykazania się herosom, dokonania rycerskich czynów i spełnienia patriotycznego obowiązku. Epickie zmagania unieśmiertelniały eposy, narodziła się poezja tyrtejska.
Z czasem autorzy zaczęli jednak dostrzegać mroczną stronę wojny. Podkreślali niesione przez nią cierpienie, spustoszenie ziem. Pod wpływem chrześcijaństwa zaczęto rozważać moralny aspekt konfliktu – wojnę sprawiedliwą i niesprawiedliwą.
Wojna stała się wtedy nie tylko miejscem bohaterskich czynów, ale przede wszystkim tragedią ludzi, niszczycielskim żywiołem, który w istocie nie daje zwycięstwa żadnej ze stron.
Epos Homera opiewa zmagania plemion Achajskich i mieszkańców miasta Troi o Helenę – najpiękniejszą kobietę świata, a zarazem żonę króla Sparty Menelaosa. Kiedy książę trojański Parys postanawia porwać królową, zobowiązani przysięgą królowie Achajów pod wodzą Agamemnona oblegają miasto. Wojna trwa dziesięć lat, a w zmaganiach uczestniczą wielcy herosi, tacy jak Achilles oraz sami bogowie. Ostatecznie Ilion upada w wyniku słynnego podstępu Odyseusza z koniem trojańskim. Ukryci w nim wojownicy otwierają nocą bramy miasta, wpuszczając za nie achajskie wojska.
Dzieło nieznanego trubadura należy do chansons de geste – pieśni o czynach, które sławiły wybitne dokonania rycerskie. Historia dzieje się podczas wyprawy cesarza Franków Karola Wielkiego na andaluzyjskich muzułmanów (dzisiejsza Hiszpania). Autor nadaje jej wymiar wojny świętej, prowadzonej w imię rozszerzania wiary chrześcijańskiej.
Kiedy wojska cesarza przeprawiają się przez wąwóz Roncevaux, tylna straż armii wpada w zasadzkę Saracenów. Dowodzący nią hrabia Roland postanawia zmierzyć się z siłami muzułmanów, honorowo nie wzywając pomocy. W zażartej bitwie on i jego najbliżsi przyjaciele dają wielkie dowody męstwa. Ulegają jednak przeważającym siłom wroga i kolejno giną. Roland ostatecznie umiera śmiercią godną rycerza, chwilę przedtem ostrzegając Karola Wielkiego poprzez dęcie w róg. Siły francuskie gromią muzułmanów.
Obraz walki między Frankami a Andaluzyjczykami odbiega w utworze od rzeczywistości. Wyraźnie wyidealizowany, pełni funkcję parenetyczną – uczy, jak powinien zachowywać się prawdziwy rycerz.
Utwór opisuje straszliwe konsekwencje najazdu Tatarów na Podole w 1575 roku. Poeta skupia się na opisie niedoli, jakiej zaznają pojmane w jasyr polskie kobiety i zniszczeniach, dokonanych przez najeźdźców.
Pieśń wyraża przekonanie autora o potrzebie większego zaangażowania szlachty w obronę ojczyzny. Poeta apeluje do jej dumy, opisując najeźdźców jako ludzi słabych, pogan - „psów bisurmańskich”. Ujmą na honorze jest więc dawać niebudującym miast barbarzyńcom rabować swoje ziemie.
Dla Kochanowskiego jedynym sposobem uniknięcia potworności wojny jest więc przygotowanie się do odparcia zagrażającego ojczyźnie wroga. Tylko silna Rzeczpospolita będzie mogła zapobiec na przyszłość podobnym jak na Podolu tragediom.
Epos opiewający zwycięstwo Polaków nad Turkami pod Chocimiem w 1621 roku. Oprócz niezwykle krwawych scen batalistycznych najsłynniejszą częścią utworu jest przemówienie hetmana Jana Kazimierza Chodkiewicza przed bitwą. Odwołuje się w nim do etosu rycerskiego i chlubnej tradycji sarmackiego oręża. Podkreśla wynikający z obronnego charakteru, sprawiedliwy charakter wojny i umniejsza tureckiemu wrogowi. Osmanie pokazani są przez niego jako prymitywni, tchórzliwi i głupi. Polacy ostatecznie, mimo śmierci Chodkiewicza, wygrywają trwającą ponad miesiąc bitwę.
Dzieło ma charakter moralizatorski. Poprzez ukazanie wielkości dawnego oręża polskiego, autor wskazuje wzór do naśladowania dla obecnych pokoleń. Wacław Potocki wskazuje przy tym na egoizm i odejście od tradycji narodowej współczesnych mu Sarmatów. Przede wszystkim oskarża zaś magnaterię o pognębienie ojczyzny.
Poemat heroikomiczny będący oświeceniową krytyką życia monastycznego w Polsce. Sam będący członkiem kleru Krasicki wyśmiewa w swoim dziele prymitywizm, nieróbstwo i pijaństwo mnichów. Wykorzystuje do tego historię sporu między zakonami karmelitów i dominikanów, który ostatecznie przeradza się w otwartą bitwę. Epickie opisy towarzyszą przy tym zwyczajnej burdzie – mnisi walczą przy pomocy sandałów, naczyń oraz pięści. Ostatecznie wszystkich godzi zaś miłość do mocnego trunku.
Powieść poetycka podejmuje rozważania na temat dopuszczalnych sposobów walki z zaborcą. W czasie jej powstanie podejmowano gorące dysputy, czy godzi się używać podstępu i zdrady na rzecz odzyskania niepodległości. Mickiewicz przedstawia tragiczną postać Litwina Waltera Alfa, który dla ocalenia narodu wnika w szeregi Zakonu Krzyżackiego i zdradą doprowadza do klęski silniejszego przeciwnika. Jego czyn ma jednak swoją cenę – honorowy rycerz nie może znieść niegodziwości własnego postępowania, traci jedyną miłość i ostatecznie życie z rąk zakonników.
Co znamienne, Mickiewicz rozpoczyna swoje dzieło cytatem z „Księcia” Machiavellego: „Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki… trzeba być lisem i lwem”.
Henryk Sienkiewicz umieścił fabułę swoich powieści w czasach największej świetności Rzeczpospolitej oraz momentów triumfu jej oręża. Dzieją się one bowiem kolejno podczas powstania Chmielnickiego (1648-1655), potopu szwedzkiego (1655-1660) i wojny z Turcją 1668 roku. Bohaterowie powieści uczestniczą w tych wydarzeniach, nieraz mając wpływ na ich przebieg. Istotnym elementem powieści stają się przez to sceny batalistyczne, które Sienkiewicz opisuje językiem homeryckim, nadając im podniosły i pompatycznych charakter.
Celem takiego zabiegu, jak również wybrania na tło historyczne wielkich i zwycięskich dla Polski konfliktów było „pokrzepienie serc” zgnębionego pod zaborami narodu.
Antywojenna powieść opisująca horror I wojny światowej z perspektywy młodych żołnierzy niemieckich. Remarque stosuje niemal reporterską precyzję, aby oddać doskonale znane sobie realia wojny okopowej. Okrucieństwo nowoczesnego konfliktu odciska piętno na umysłach wchodzących w dorosłe życie chłopców, czyniąc z nich stracone pokolenie. Ich poświęcenie okazuje się bezsensowne, nie mające znaczenia dla polityków i dowódców. Szlachetne ideały i patriotyzm są niczym wobec czyhającej w okopach, śmierci.