Henryk Rzewuski to polski arystokrata, który zapisał się w historii literatury polskiej jako autor „Pamiątek Soplicy”. Był on nie tylko pisarzem, ale również historykiem, publicystą oraz działaczem politycznym, związanym z konserwatywnym nurtem myśli politycznej. Jego działalność literacka miała na celu nie tylko dostarczenie rozrywki, ale także podkreślenie wartości i tradycji szlacheckich, uważane za trzon kultury narodowej. Swoje dzieło zaczął tworzyć w roku 1830, pod wpływem zachęty ze strony samego Adama Mickiewicza, dostrzegający w nim talent gawędziarski. „Pamiątki Soplicy” przybrały formę gawęd szlacheckich, w których narrator, czyli tytułowy Seweryn Soplica, opowiada historie ze swojego życia lub życia znanych mu osób. Narracja ta ma charakter swobodnej, barwnej opowieści, oddającej klimat minionych czasów. W dziele tym bardzo ważna jest jego forma, ponieważ tekst dzieli się właśnie na mniejsze opowieści, a każda z nich to osobna historia przedstawiona właśnie przez Soplicę. Ta mozaikowa struktura sprawia, że całość nabiera większej autentyczności i oddaje ducha ustnych przekazów.
Gawęda szlachecka to szczególny gatunek literacki, zwany inaczej pogadanką kontuszową. Jest to forma narracyjna, która bazuje na specyficznym sposobie opowiadania, pełnym dygresji, anegdot oraz charakterystycznej stylizacji językowej. Ten gatunek prozy narracyjnej w Polsce ukształtował się w I połowie XIX wieku i wywodzi się on z gawędy, czyli opowieści przekazywanych tylko drogą werbalną. W tradycji sarmackiej umiejętność pięknego opowiadania historii była ceniona, a biesiadne spotkania często wypełniały właśnie takie gawędy. Polska gawęda szlachecka wyrosła na tle kultury sarmackiej, gdzie słowo mówione miało wyższy status od tekstów pisanych. Szlachta ceniła żywą mowę, dlatego też gawęda w swojej literackiej formie zachowuje liczne cechy mowy potocznej, w tym stylizację językową, makaronizmy, a także charakterystyczne dla tego środowiska powiedzenia i zwroty. W tym gatunku niezwykle ważna jest przede wszystkim kreacja narratora, typowego szachcica. Powinien on wspominać swoją młodość, znajdując się u schyłku życia, co nadaje jego opowieściom ton nostalgii i refleksji nad minionymi czasami. Tematyką takiej gawędy zazwyczaj jest szlacheckie życie na prowincji, jego idealizowanie oraz przedstawianie w sposób humorystyczny, ale jednocześnie nacechowany sentymentalizmem. To zdecydowanie laurka dla tego, w jaki sposób żyła i funkcjonowała wówczas w Polsce szlachta. Idealizacja tej grupy społecznej stała się zatem wymogiem gatunkowym takiego utworu, ponieważ jej celem było podkreślenie wartości związanych z dawnym modelem życia szlacheckiego, a niekoniecznie realistyczne przedstawienie rzeczywistości.
Pod tym względem „Pamiątki Soplicy” zdecydowanie spełniają wymogi gatunkowe. To zbiór opowieści, których narratorem jest właśnie starszy już szlachcic z prowincji, tytułowy Seweryn Soplica. Jego opowieści nie są uporządkowaną historią, lecz raczej luźnym zbiorem wspomnień, z dominacją anegdot, humorystycznych sytuacji oraz opisów życia dawnej szlachty. Wspomina on czasy swojej młodości, kiedy brał udział w konfederacji barskiej i prowadził typowy dla szlachcica tryb życia. Seweryn opowiada to innym szlachcicom, takim jak jego wnuk czy też odwiedzającym go dawni znajomi. Ta konstrukcja fabularna pozwala na pokazanie kontrastu pomiędzy dawnymi czasami a współczesnością narratora, co jeszcze bardziej podkreśla nostalgiczny charakter dzieła. To typowy szlachcic, ze wszystkimi przywarami tego stanu – jest dumny ze swojego pochodzenia, skłonny do biesiad, a jednocześnie mocno przywiązany do tradycji. Bierze udział w organizowanych przez przyjaciół hucznych zabawach. Pojawia się też historia jego życia oraz to, jak konfederacja barska wpłynęła na jego dalsze losy. Większość akcji rozgrywa się tutaj w szlacheckich majątkach, pojawiają się znane nazwiska, takie jak Radziwiłłowie, które dodają autentyczności opowieściom. Nie można jednak zapominać, że w dużej mierze to raczej fikcyjny obraz dawnej Polski, a sam tekst służy do idealizacji i oddania tęsknoty autora za czasami utraconymi. Rzewuski posługuje się językiem stylizowanym na dawną mowę, co pomaga mu w zbudowaniu odpowiedniego klimatu i sprawieniu, że całość stanie się bardziej wiarygodna.
„Pamiątki Soplicy” uznawane są za przykład gawędy szlacheckiej. Dzieło to wyróżnia się kunsztem narracyjnym, bogactwem języka oraz trafnym oddaniem mentalności dawnej szlachty. W związku z tym zyskało dużą popularność wśród kręgów emigracyjnych, zwłaszcza tych, którzy tęsknili za dawną Polską i jej tradycjami. Z czasem doczekały się też wielu naśladowców – zarówno w literaturze, jak i w publicystyce, gdzie styl Rzewuskiego był chętnie wykorzystywany. Narrator i wątki wykorzystano jako swoiste archetypy i korzystano z nich, tworząc kolejne dzieła tego typu. Warto pamiętać też o tym, że po namowie Mickiewicza Rzewuski zaczął spisywać swoje gawędy i opowieści bez większych zmian, co sprawia, że faktycznie oddają one formę mówioną i w ten sposób zbliżają się do pierwotnej, ustnej tradycji gawędy szlacheckiej.
Aktualizacja: 2025-02-06 12:48:56.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.