W literaturze XX wieku wyraźnie zarysował się pesymistyczny trend oceny człowieka i tworzonych przez niego społeczeństw. Doświadczenia obu wojen światowych oraz rozwój systemów totalitarnych dały nowy bodziec do rozwoju dystopicznych wizji, popularnych jak nigdy przedtem. Wielu autorów przelewało na kartki powieści swoje własne doświadczenia z tego trudnego okresu w dziejach, ukazując, jak dehumanizujący horror stał się rzeczywistością. Jak zawsze w wypadku tego typu dzieł, wyrażały one również niepokój o przyszłość ludzkości, poddanej krępującemu działaniu systemu. Aby zrozumieć problematykę "nieludzkich światów" w literaturze XX wieku, warto prześledzić rozwój tego trendu na przestrzeni czasu, zaczynając od I wojny światowej a kończąc na dekadę przed upadkiem PRL.
Gdy pochylamy się nad problematyką jednostki uwikłanej w duszącą matnię systemu, nie sposób wspomnieć o Franzu Kafce i jego "Procesie". Ta surrealistyczna powieść stanowi podstawę dla utworzonego od nazwiska autora zwrotu "sytuacja kafkowska". Polega ona na postawieniu bohatera wobec mrocznego przeczucia o wszechogarniającej kontroli jego życia przez nieodgadnioną władzę, poczuciu zagrożenia i niepewności.
W Procesie niejaki Józef K. zostaje pewnego dnia aresztowany, mimo iż nie zna szczegółów popełnionego przestępstwa. Pozostawiony na wolności do dyspozycji sądu, próbuje dociec sensu sytuacji i udowodnić niewinność. Jego starania spełzają jednak na niczym, a spirala absurdu pochłania go coraz bardziej. Dzieło to interpretuje się zazwyczaj jako przerażenie nadmiernie rozbuchaną administracją, której aparat działa w oderwaniu od zdolności pojmowania pojedynczej jednostki.
Surrealistyczna wizja Kafki to duszny, mroczny labirynt z człowiekiem zagubionym pośród jego zakamarków. Potęguje to dodatkowo egzystencjalny niepokój bohatera, brak większej życiowej narracji. Warto nadmienić, że Kafka "Proces" napisał mniej więcej w 1914-1915 roku. Nawiązywał więc nim do znanego sobie świata wielkich imperiów Europy oraz kryzysu ducha, jaki przeżywali wtedy artyści. Niemniej wielu jego krytyków zwraca uwagę, że na swój sposób klimat dzieł Kafki oddaje długi cień kolejnej wojny, szczególnie zaś związanego z nią Holocaustu.
Tadeusz Borowski to przedstawiciel Pokolenia Kolumbów - ludzi z rocznika 1920, których dorastanie przypadło na czas II wojny światowej. Zdolny literat trafił podczas okupacji do obozu koncentracyjnego. Na bazie tego doświadczenia powstało jego najbardziej znane dzieło, zbiór opowiadań "Pożegnanie z Marią".
Borowski przedstawia tam życie w lagrze z perspektywy więźnia. Narracja pozbawiona została jakiejkolwiek moralnej oceny, autor pozostawia ją dla czytelnika. Jako ikoniczne dzieło tzw. literatury obozowej, opowiadania te podejmują tematykę dehumanizacji człowieka poprzez potworne traktowanie oraz podwójnej moralności więźniów. Aby przetrwać, zmuszeni zostali do robienia rzeczy strasznych, porzucenia ludzkiej solidarności. Często byli zarówno katami jak też ofiarami.
Borowski snuje wizję niezwykle realistyczną, wręcz fotograficzną. Najstraszniejsze jest w niej to, że te wydarzenia miały miejsce naprawdę. Wiele dystopicznych opowieści XX wieku stanowi fikcje, podpartą jedynie dociekaniami na temat otaczającego świata. Tymczasem horror obozów był realny. Borowski ubrał go jedynie w słowa.
George'a Orwella i jego "1984" nie trzeba chyba nikomu przedstawiać. Dystopiczna wizja świata rządzonego przez totalitarne reżimy mające pełną kontrolę nad człowiekiem to stały element szkolnych lektur. Autor, co warto podkreślić, napisał ją pod wpływem szoku wywołanego przez zetknięcie z radzieckimi komunistami. Orwell uczestniczył bowiem w hiszpańskiej wojnie domowej po stronie republikanów, poznał też osobiście Józefa Stalina.
Orwell momentalnie zrozumiał wtedy grozę, którą niesie dla świata totalitaryzm. Jego wizja stanowi na swój sposób rozwinięcie wizji Kafki. Oceania to państwo rządzone przez wszechwładną Partię, która stosuje metody totalnej kontroli obywatela. Człowiek nie może być pewny własnych myśli, język oraz historia zmieniane są w celu eliminacji niebezpiecznych ideologicznie koncepcji. Wszechobecna jest inwigilacja, zaś nieustanna wojna mocarstw podtrzymuje aurę stałego zagrożenia. Nad tym wszystkim pieczę sprawuje zaś enigmatyczny Wielki Brat - ucieleśnienie Partii.
Orwell tak dobrze zarysował swoją zrodzoną z grozy stalinowskiej Rosji wizję, że ukuto nawet przymiotnik "orwellowski", oznaczający właśnie takie ponure przedstawianie rzeczywistości. Co ważne, autor stosuje swoje dzieło jako ostrzeżenie, widział bowiem zalążek swojej wizji w prawdziwym świecie.
Tadeusz Konwicki stanowi element pośredni między Orwellem a Borowskim. Swoją "Małą apokalipsą" nakreślił podobnie ponury obraz PRL-u co autor "1984", niemniej zrobił to na podstawie własnych doświadczeń. Były żołnierz AK po wojnie stanowił jednego z apologetów socjalizmu. Z czasem jednak zraził się do systemu i obnażył jego ponury całokształt.
"Mała apokalipsa" to oskarżenie kierowane pod adresem realiów PRL, świata pozbawionego kośćca oraz wartości. Konwicki atakuje w nim zarówno aparat państwowy, jak również opozycję. Skupia się jednak nie na represji systemu wobec człowieka, a realnym wpływie socjalizmu na ducha. Tytuł celowo nawiązuje do Biblii, ponieważ powieść swoiście uwidacznia apokalipsę całego narodu. Umiera on jednak w sposób egzystencjalny, zostaje pozbawiony wyższych potrzeb i uczyniony miałką zbieraniną ludzi. Konwicki widział to na własne oczy, wszechobecną szarzyznę oraz powolną degradację Polaka w homo sovieticusa.
To właśnie czyni "Małą apokalipsę" interesującym dziełem spod znaku zdehumanizowanych, mrocznych światów. Wizja autora posiada jedynie elementy nawiązujące do rzeczywistości (warto zastanowić się nad sprawą samospalenia Ryszarda Siwca), to przesłanie wynika z prawdziwego stanu rzeczy. Pod tym względem właśnie Konwicki stoi gdzieś pomiędzy Orwellem a Borowskim. Przeżył bowiem PRL i opisał go jako dystopię ku przestrodze potomnych.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.