Zbiór opowiadań Tadeusza Borowskiego przedstawia życie w okupowanej Warszawie oraz obozach koncentracyjnych. Kluczową rolę odgrywa w nich więc motyw zniewolenia. Okupacyjna rzeczywistość to sterroryzowanie Polaków przez Niemców. W kraju nie ma polskiej administracji, prasa i edukacja zostały sprowadzone do podziemia. Utworzono getto dla Żydów i wybudowano obozy koncentracyjne, na ulicach odbywają się łapanki.
Autor przedstawia skutki skrajnego nacjonalizmu, związanego z czystością rasową. Niemcy dążą do likwidacji różnorodności rasowej, kulturowej i religijnej. Okupant tłumaczy swoje postępowanie mitami o misji dziejowej Niemiec oraz ich wyższości nad pozostałymi narodami. Skrajnym przejawem zniewolenia są obozy koncentracyjne, w których dochodzi do masowej likwidacji przedstawicieli innych narodów. Tadek określa obozową społeczność jako powrót do niewolnictwa. Poddaje się panującym tam warunkom do tego stopnia, że po wojnie obawia się życia na wolności.
W utworze obecny jest motyw kata. Jego uosobieniem stają się okupanci. Niemcy doprowadzają do całkowitego zniewolenia okupowanych państw oraz mniejszości narodowych. Bezlitośnie określają wartość każdego człowieka, biorąc pod uwagę jego pochodzenie, religię i rasę. Decydują o życiu i śmierci, konfiskują własność przywożonych do obozu więźniów. Oficerowie mogą pozwolić sobie na wszystko, a ich ofiary muszą uważać na każdy krok.
Borowski nie idealizuje jednak więźniów. Między katem i ofiarą znajduje się cienka granica. Więźniowie stają się obojętni na cudze cierpienie, skupiają się wyłącznie na przetrwaniu. Tadek przytacza historię Żyda z Mławy, który musiał wysłać do gazu własnego ojca. W opowiadaniu „Dzień na Harmenzach”, Andrzej bez wahania zabija Żydów, których uczył maszerować. Więźniowie wyłącznie wykonują rozkazy, ale nie są bez winy. Cieszą się, gdy do obozu przybywa bogaty transport.
W całym zbiorze opowiadań pojawia się motyw cierpienia. Ból jest nierozerwalnie związany z nieludzkimi czasami, w których żyją bohaterowie. Muszą walczyć o przetrwanie pod ciągłą groźbą śmierci. Ideologia III Rzeszy doprowadza do utraty człowieczeństwa. System wartości ulega degradacji, ludzie stają się obojętni na siebie nawzajem. Cierpienie w obozie jest czysto fizyczne. Bohaterowie są głodni, wyczerpani pracą, schorowani, cierpią głód lub skwar, w ciasnych barakach brakuje im powietrza. Często są także bici, nawet za drobne przewinienia. Niezaspokojenie podstawowych potrzeb sprawia, że bohaterowie stają się obojętni za cierpienie drugiego człowieka. Beznamiętnie obserwują ludzi, prowadzonych do komór gazowych. Przetrwanie w obozie wymaga siły psychicznej i fizycznej. Tadek unika ocen moralnych, ponieważ opisywane przez niego postaci, często znajdują się na granicy życia i śmierci.
Z pobytem w obozie wiąże się motyw śmierci. W Oświęcimiu zabijanie ludzi przypomina proces produkcyjny. W opowiadaniu „Proszę państwa do gazu” autor opisuje proces segregacji więźniów, którzy przypominają produkty o określonej wartości. Niektórzy z nich mają szansę pracować, a pozostali wędrują prosto do krematoriów. Śmierć w obozie ma nieludzki wymiar. Jest masowa i anonimowa. Bohaterowie nie przywiązują do niej wagi, ponieważ więźniowie wciąż umierają. Pokonują ich choroby, głód i wyczerpanie pracą. Giną w komorach gazowych, a nawet są paleni żywcem w rowach. Wszechobecność śmierci sprawia, że żywi stają się pozbawieni współczucia. Śmierć pojawia się również w opowiadaniu „Bitwa pod Grunwaldem”. Nina zostaje zastrzelona przez amerykańskiego żołnierza, gdy przechodzi przez mur. Dziewczyna, która przetrwała wojnę, ginie w bezsensowny sposób, co wywołuje oburzenie mieszkańców poniemieckich koszarów.
W utworze pojawia się motyw głodu. Jest nierozerwalnie związany z czasami wojny i okupacji. Na wolności znacznie łatwiej jest zdobyć żywność. Prawdziwy głód rozpoczyna się w obozach koncentracyjnych. Więźniowie otrzymują bardzo skromne racje żywnościowe, muszą ciężko pracować, otrzymując wyłącznie zupę z pokrzyw i chleb. Ci, którym brakuje siły, trafiają do krematoriów. Jedzenie staje się w obozie walutą, która jest w stanie zapewnić przetrwanie.
Autor szeroko porusza motyw głodu w opowiadaniu „Dzień na Harmenzach”. Więźniowie funkcyjni mogą najeść się do syta, Tadkowi nie brakuje siły, może nawet dzielić się zupą z innymi. Praca w folwarku staje się dla więźniów dobrą okazją do kradzieży. Należy jednak zachować ostrożność. Iwan zostaje dotkliwie pobity za kradzież gęsi. Tadek rozmawia też ze starym Żydem Bekerem, który obsesyjnie boi się głodu. W poprzednim obozie karał więźniów powieszeniem za kradzież żywności. Jego ostatnim życzeniem przed śmiercią jest najedzenie się do syta. Rola jedzenia w obozie jest przedstawiona także w opowiadaniu „Proszę państwa do gazu”. Więźniowie z ulgą przyjmują nadejście kolejnych transportów, ponieważ zdobędą żywność i inne przedmioty, przywiezione przez nowoprzybyłych. Cykl opowiadań ukazuje, jak pobyt w obozie koncentracyjnym zmienia człowieka. Po zakończeniu wojny, Tadek obawia się, że na wolności będzie miał problem ze zdobyciem jedzenia.
Z pobytem w obozie wiąże się motyw pracy. Auschwitz jest obozem pracy i zagłady. Więźniowie budują kolejne baraki, kładą tory kolejowe i pracują w folwarku. Jednym z najbardziej intratnych zajęć jest rozładowywanie transportów, którym zajmują się więźniowie należący do Kanady. Członkowie Sonderkommando pracują przy zabijaniu więźniów i paleniu ich zwłok. Wbrew napisowi nad bramą obozu, praca nie czyni wolnym, ale sprowadza człowieka do roli niewolnika. Więźniowie muszą wykonywać wszystkie polecenia albo spotka ich surowa kara. Katorżnicza praca w połączeniu z niedożywieniem skutkuje wyniszczeniem organizmu. Więźniowie pracują, dopóki są w stanie. Doświadczeni mieszkańcy obozu uczą się oszczędzać siły tak, aby nie zostać przyłapanym przez oficerów. Nieefektywna praca skutkuje brakiem żywności, a w dalszej perspektywie wysłaniem do komory gazowej podczas wybiórki.
Opowiadania przedstawiają też motyw Żydów. Zazwyczaj występują, jako ofiary, ponieważ są szczególnie tępieni przez nazistów. W utworze „Pożegnanie z Marią”, narrator przedstawia historię starej Żydówki, doktorowej, która wraca do getta, żeby zginąć razem ze swoją córką. W obozie Żydzi stanowią dużą część więźniów, wielu z nich od razu trafia do komór gazowych. Ciekawym przykładem Żydówki jest Nina, przedstawiona w opowiadaniu „Bitwa pod Grunwaldem”. Mimo swojego pochodzenia, dziewczyna czuje się Polką i obawia się tradycyjnego żydowskiego życia w Palestynie. W opowiadaniach pojawiają się również jako kaci, którzy są w stanie zrobić wszystko, aby przetrwać. Żyd Abramek opowiada Tadkowi o nowym sposobie palenia dzieci, który stanowi dla niego rozrywkę. Ofiarą i katem jest również Żyd Beker, który za kradzież jedzenia powiesił nawet własnego syna. Autor nie idealizuje Żydów, ze względu na los, jaki ich spotyka. Tak jak wśród obywateli innych narodów, niektórzy z nich są dobrzy, a inni - źli.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.