Franz Kafka (1883-1924) urodził się w Pradze, stolicy należącego do imperium Habsburgów Królestwa Czech. Pochodził z rodziny czeskich Żydów, nie praktykujących ortodoksyjnego judaizmu. Zdobył bardzo dobre wykształcenie w języku niemieckim, studiował przez rok filologię germańską, a ostatecznie ukończył studia prawnicze uzyskując tytuł zawodowy doktora praw (iuris doctor). Zawodowo zajmował się prawem ubezpieczeniowym. Duże znaczenie dla ukształtowania jego osobowości oraz wyboru tematów podejmowanych w poszczególnych utworach miała silna i dominująca osobowość ojca – Hermanna Kafki. Oprócz tego Kafka doświadczał izolacji w środowisku Czechów praskich, z niechęcią odnoszących się do Niemców i osób wychowanych w kulturze niemieckiej. Na przełomie XIX i XX wieku w Austrii narastały również nastroje antyżydowskie, zapowiadające wzrost znaczenia rasistowskiego antysemityzmu, zwłaszcza po I wojnie światowej (por. opowiadanie Dociekania psa z r. 1931). Dodatkową trudnością były zaburzenia nerwicowe i depresyjne oraz szybkie postępy gruźlicy. Mimo to Pisarz brał udział w dyskusjach przedstawicieli inteligencji Pragi i Wiednia skupionych w tzw. Prager Kreis (Krąg Praski). W l. 1912-1917 prowadził wydaną jako Listy do Felicji korespondencję ze swą niedoszłą żoną, pochodzącą z Berlina Felicją Bauer. Z l. 1919-1923 pochodzą jego listy do czeskiej pisarki i tłumaczki Mileny Jesenskiej. Jego towarzyszką życia od roku 1923 była pochodząca z Pabianic Dora Diamant (Dwojra Djament vel Dymant). To właśnie ona przechowywała niektóre z jego ostatnich dzieł aż do ich konfiskaty przez Gestapo w roku 1933.
Franz Kafka zmarł w obecności Dory Diamant wskutek postępów choroby płuc w sanatorium Kierling 3 czerwca 1924 roku. Wcześniej polecił swemu bliskiemu przyjacielowi Maxowi Brodowi spalenie całego swego dorobku pisarskiego. Brod nie wykonał jednak polecenia zmarłego, lecz został wydawcą i biografem autora Procesu. Kafka niewiele publikował za życia, stale dopatrując się w swych dziełach braków. W roku 1913 powstała powieść Ameryka, w roku 1916 opowiadania Wyrok oraz Przemiana, a trzy lata później Kolonia karna. Już po śmierci Twórcy wydano powieści Proces (1925) i Zamek (1926). W roku 1954 ukazały się Dzienniki 1910-1924.
W swych utworach Franz Kafka podejmuje swego rodzaju grę z czytelnikiem, który jest zmuszony do stałego uzupełniania celowo wprowadzonych luk w obrazie świata przedstawionego poszczególnych powieści i opowiadań. Jego proza jest wieloznaczna, otwarta na wiele interpretacji, trudno wobec tego redukować ją np. do zapisu biograficznego czy poetyckiej psychoanalizy (Kafka chętnie czytał Freuda). Poruszający kwestię winy i kary Proces, przedstawiający poszukiwanie Boga i ścieżek wydostania się z egzystencjalnej próżni Zamek i pozostałe utwory kreują specyficznych bohaterów obarczonych wiązką upośledzeń ludzkich, niedostosowanych do sytuacji, w których się znajdują, tak jak Karl Rossmann z Ameryki „nieadekwatnych”, niezdolnych do intelektualnej kontroli procesów społecznych (dyskredytacja progresywizmu i pozytywistycznego optymizmu). Proza Kafki ma charakter paraboliczny, oddaje stan niemocy jednostki wobec struktur i mechanizmów władzy jako takiej (nie tylko instytucji znanych Pisarzowi ze studiów i życia osobistego). Mechanizmy władzy rozumianej sensu largissimo nie korespondują z postulatami racjonalizmu, są jego zaprzeczeniem („sytuacja kafkowska”). Protesty przeciwko narzucaniu przez otoczenie „normalnych” ról społecznych i próba zmiany kolei życia kończą się klęską i degradacją (Gregor Samsa z Przemiany).
Franz Kafka: moje życie składało się zawsze z prób pisania
Ojciec, matka i trzy siostry
Franz Kafka przyszedł na świat 3 lipca 1883 r. w Pradze – mieście pięknym i już wtedy przyciągającym turystów swymi zabytkami. Był pierwszym dzieckiem kupca Hermanna Kafki (1852-1931) i Julii de domo Löwy (1856-1934). Urodził się w pobliżu Rynku Staromiejskiego (Staroměstské náměstí). Rodzice należeli do Żydów aszkenazyjskich. Hermann Kafka (1854-1931) był czwartym dzieckiem Jakoba Kafki, shocheta czyli rzeźnika rytualnego ze wsi Osek pod miastem Strakonice na południu Czech. Hermann sprowadził rodzinę do stolicy, pracował jako akwizytor, by zostać hurtownikiem odzieży, zatrudniającym kilkanaście osób. Jako przedsiębiorca chętnie posługiwał się wizerunkiem kawki - czeskie kavka, wymawiane i pisane niekiedy „kafka”. Matka Pisarza, córką Jakoba Löwy, kupca z miasta Poděbrady, była lepiej wykształcona niż mąż, jednak oboje posługiwali się zapewne potoczną niemczyzną z zapożyczeniami z jidysz, określaną pejoratywnie jako Mauscheldeutsch. Wobec tego, że niemczyzna literacka ułatwiała priorytetowy dla Kafków awans społeczny, Julia i Hermann zachęcali dzieci do posługiwania się właśnie nią.
Franz był najstarszym z sześciorga rodzeństwa, jego dwaj bracia: Georg i Heinrich zmarli jako małe dzieci. Siostry: Gabriele ("Ellie", 1889-1944; Valerie (Valli, 1890-1942) i Ottilie "Ottla" (1892- 1943) zginęły w czasie Zagłady. Ich dokładne losy nie są znane, wiemy tylko że Valli trafiła do getta łódzkiego w roku 1942 i poniosła śmierć albo tam albo w którymś z obozów zagłady.
Warto w tym miejscu wspomnieć, że w biografiach Autora pojawiają się nieraz nie tyle mity, lecz niepełne lub mylne dane, powtarzane przez lata od roku 1924. Część z nich pochodzi z wypowiedzi Maxa Broda, część krąży między pisarzami i uczonymi. Dzieciństwa Franza dotyczy twierdzenie o wyznaczeniu Marie Werner (das Fräulein) na jego guwernantkę, co miało sprawić, że właśnie ona stała się „najbardziej trwałą człowieczą obecnością” na „emocjonalnej pustyni” Kafki – dziecka. Twierdzenie takie mocno oddziałuje na emocje, odpowiada również obrazowi – karykaturze „mieszczańskiego dobrego domu”, zimnego i pustego, z tyranią ojca-dorobkiewicza i nieszczęściem jego żony i dzieci, traktowanych jak inwestycja albo balast (por. obrazy nuworyszów – milionerów z Ziemi obiecanej Reymonta). Jednakże panna Werner była w tym samym wieku co Kafka, zaś do jego rodzinnego domu wprowadziła się w r. 1911, zatem gdy Pisarz już od dłuższego czasu pracował jako prawnik (A. Northey, Myths… [w:] Cambridge Companion…, s. 190, który zwraca również uwagę, że Max Brod nadmiernie akcentował rolę Alfreda i Józefa Löwy, wujów ze strony matki, co może wskazywać na chęć podkreślenia swej roli w życiu autora Procesu przez jego bliskich). Co ciekawe nie spotkały się ze zbyt wielkim zainteresowaniem twierdzenia Broda o infantylizmie jego przyjaciela (ibidem).
Szkoły i nauki
Od roku 1889 do 1893 Franz uczęszczał do Deutsche Knabenschule - szkoły elementarnej dla chłopców przy Masny Trh (Targ Mięsny/ Fleischmarkt, dziś ulica Masna czyli Mięsna). Edukację religijną zakończył na ceremonii bar micwy, zatem w wieku 13 lat. O ile wiemy, wraz z ojcem do synagogi uczęszczał bez większego zapału, biorąc udział jedynie w obchodach czterech największych świąt w roku. W l. 1893-1901 uczył się w mającym siedzibę w Pałacu Kinskich elitarnym Staromiejskim Państwowym Gimnazjum Niemieckim w Pradze (Altstädter Staatsgymnasium). Był uczniem lubianym i szanowanym przez nauczycieli. Oprócz niemieckiego znał dobrze czeski, w którym potrafił zarówno rozmawiać jak i pisać.
W latach szkolnych Pisarz określał się jako ateista i socjalista, na studiach skłaniał się ku socjalizmowi, przed wybuchem wojny brał udział w spotkaniach anarchistów z organizacji Klub mladých, a z czasem zaczął sympatyzować z socjalistyczną odmianą syjonizmu. Przychylnie odnosił się również ku politycznym i kulturowym dążeniom Czechów. W gimnazjum zaprzyjaźnił się też z przyszłym historykiem sztuki wykładającym na Uniwersytecie w Wiedniu Oskarem Pollakiem (1883-1915, rozprawa doktorska o rzeźbiarzach doby baroku Janie i Ferdynandzie Brokoffach). Pollak zginął jako ochotnik w walce z armią włoską nad rzeką Isonzo 11 czerwca 1915 r.
W roku 1901 Franz Kafka rozpoczął studia na uniwersytecie niemieckim w Pradze (Deutsche Karl-Ferdinands-Universität), przez pewien czas kształcił się również w Monachium. Co ciekawe, wpierw studiował przez dwa semestry filologię germańską, następnie prawo. Jako student Kafka poświęcił wiele uwagi pismom Barucha Spinozy, Fryderyka Nietzschego i Karola Darwina. W tychże latach miały miejsce pierwsze próby literackie, z czasem zniszczone. Kafka należał do klubu studenckiego Lese- und Redehalle der Deutschen Studenten. Była to organizacja samokształceniowa, organizująca spotkania literackie, odczyty itp. Jako dziecko nie interesował się zbytnio sportem i kulturą fizyczną, jednak z czasem chętnie jeździł konno, pływał i wędrował z przyjaciółmi na długie wyprawy, które sam planował. W latach studenckich pasjonował się również medycyną alternatywną, antropozofią Rudolfa Steinera i nowymi systemami pedagogicznymi np. koncepcją Marii Montessori oraz wynalazkami takimi jak kino i samoloty. Fragment opowiadania Samolot w Brescii (Die Aeroplane in Brescia), napisanego podczas wycieczki do Włoch, ukazał się w dzienniku ""Bohemia" z 28 września 1909., W roku 1902 Pisarz spędził wspólnie z wujem Siegfriedem Löwy wakacje w Liboch (Libochovice) i Triesch (Třešť ). Postać stryja została przedstawiona w noweli Lekarz wiejski. W tym samym roku Kafka zaczął przyjaźnić się z Maxem Brodem, Oskarem Baumem i Felixem Weltschem. Niebawem rozpoczęły się pracę nad zaginioną powieścią Das Kind und die Stadt.
W czerwcu 1906 Franz Kafka ukończył studia prawnicze, uzyskując tytuł doktora praw (odpowiednik magistra na uniwersytetach tradycji niemieckiej). Po spędzonych w Zuckmantel wakacjach rozpoczął trwającą rok praktykę w wymiarze sprawiedliwości. W tym czasie pojawiły się pierwsze oznaki gruźlicy płuc (D. Felisati, G. Sperati, Franz Kafka, s. 328).
Skąd tak duży nacisk w szkole i na uczelni na język i kulturę niemiecką? Na ok. 165 tys. mieszkańców miasta niemieckim posługiwało się na co dzień ok. 20-25 % ludności, poza etnicznymi Niemcami byli to przede wszystkim Żydzi. Można powiedzieć, że kto chciał osiągnąć sukces zawodowy i materialny, był zmuszony zaakceptować dominującą rolę kultury niemieckich elit i kształcić się w tym języku. Co ciekawe, dominacja niemczyzny stopniowo malała: w r. 1890 73,8% Żydów z Pragi podawało niemiecki jako swój główny język, jednak już w r. 1900 było to jedynie 43,7 % (Ł. Musiał [w:] Wybór…, s. XII). Również historyczne centrum miasta, zdominowane przez ludność niemieckojęzyczną, traciło na znaczeniu, stając się w pewnym sensie muzeum czy skansenem przeszłości niechcianej, niechcianej przede wszystkim przez Czechów z ich aspiracjami politycznymi i narodowościowymi. Praga mogła być uznawana za jeden, zintegrowany organizm miejski jedynie nominalnie, pod względem administracyjnym i ekonomicznym (zob. ibidem, z określeniem jej jako miejskiego palimpsestu ze strukturą określoną przed dwa rozmijające się porządki symboliczne: związany z … niemiecką przeszłością miasta [oraz] związany z nadchodzącą czeską przyszłością).
Prawo, pióro i choroby
W październiku roku 1907 młody prawnik znajduje zatrudnienie w praskim oddziale włoskiego towarzystwa ubezpieczeniowego „Assicurazioni Generali” (dobrze znane w naszym kraju „Generali” z lwem św. Marka w logo, powstałe w Trieście 26 grudnia 1831 r.). W tym samym czasie Kafka pracuje nad mającymi stać się częścią zaplanowanej powieści Przygotowaniami do ślubu na wsi. Lipiec 1908 roku przynosi ze sobą nowy etap życia zawodowego – rozpoczęcie pracy w Arbeiter – Unfallversicherungsanstalt (Zakład Ubezpieczeń Robotników od Wypadków Królestwa Czeskiego). Autor podróżował wtedy służbowo po całych Czechach, sprawdzając warunki pracy i bezpieczeństwa w zakładach przemysłowych. Jak wskazują dokumenty, był, wbrew własnym zapiskom, pracownikiem sumiennym i cenionym (liczne awanse aż do stanowiska nadinspektora). Gruźlica zmuszała go jednak do regularnego odpoczywania po pracy, a co za tym idzie pisania przede wszystkim nocami. Dodatkowym utrapieniem stała się bezsenność i szczególne wyczulenie na hałasy (D. Felisati, G. Sperati, Franz Kafka, s. 328). Badania lekarskie wskazywały na astenię (przewlekła słabość fizyczna i psychiczna połączona z obniżeniem samopoczucia i brakiem motywacji), zaburzenia neurowegetatywne oraz związaną zapewne z osłabieniem odporności czyraczność (furunculosis; ibidem). Kafka szukał remedium w diecie wegetariańskiej, jednak już w r. 1912 pisał do Maxa Broda, że zastanawia się na popełnieniem samobójstwa. Takie myśli i tendencje były, jak się zdaje, ściśle powiązane z zaburzeniami nerwicowymi, być może z zaburzeniami osobowości oraz trudnymi sytuacjami życiowymi.
Od stycznia do lutego 1908 roku w wydawanym w Monachium czasopiśmie literackim „Hyperion” ukazuje się osiem miniatur pod wspólnym tytułem Betrachtung (Rozważanie). Kolejny zbiór wydaje pismo „Bohemia”. W marcu 1910 roku Franz Kafka przystępuje do pisania Dziennika; ostatni zapisek pochodzi z 12 czerwca 1923 roku. W październiku wraz z Maxem Brodem i jego bratem Ottonem odwiedza Paryż, w grudniu zaś przez krótki czas bawi w stolicy II Rzeszy. Poza literaturą piękną, publikował na łamach „Prager Tagblatt” i później w „Berliner Tageblatt” recenzje sztuk teatralnych i dzieł literackich. Angażował się w życie kulturalne swego miasta – stale gościł w kilku salonach literackich, gdzie czytał swe opowiadania i udzielał się w dyskusjach.
Rok 1911 rozpoczyna się od służbowego wyjazdu do Friedland oraz do Reichenbach; latem Kafka wspólnie z Maxem Brodem odwiedza Zurych, Lugano, Mediolan i stolicę Francji. Wspomnienia z tych podróży ukazały się post mortem jako aneks do Dzienników 1910-1923. Oprócz tego, Pisarz i Max Brod planowali napisanie wspólnie powieści David und Samuel (zmieniony tytuł: Richard und Samuel). Plany nie doczekały się realizacji, jednak zachował się niewielki fragment utworu. Niebawem Kafka rozpoczyna pracę nad powieścią Zaginiony (Der Verschollene), znaną jako Ameryka oraz przystępuje do studiów judaistycznych, zapewne pod wpływem grupy teatralnej z Galicji grającej sztuki w jidysz. W styczniu 1912 czyta L’Histoire de la litterature judeo-allemande Meyera I. Pinesa, a w lutym 1912 roku wygłasza odczyt do języku jidysz. Pines poświęcił wiele uwagi folklorowi i opowieściom chasydzkim, przenikniętym myślą i symboliką kabalistyczną, w tym metamorfozami. Gdy w listopadzie i grudniu 1912 powstawała Przemiana Kafka znał już pisma Martina Bubera, który przystąpił już w pierwszej dekadzie XX wieku do zbierania opowieści chasydzkich, przekazując opowieści rabina Nachmana z Bracławia (1772-1810), których bohaterowie przechodzą po kilka przemian podczas wędrowania po kabalistycznym cyklu przejścia, kary, wygnania i osądów z nadzieją odkupienia i odnowy (Iris Bruce, Kafka and Jewish folklore [w:] Cambridge Companion…, s. 151,153). Na kształt Ameryki wpływ wywarły natomiast postaci czterech kuzynów Autora, którzy wyemigrowali do USA przed r. 1910. Dzieje Karla Rossmanna obracają się wokół elementów ich biografii i osobowości. Byli oni ludźmi sukcesu, self-made man w nowej Ziemi Obiecanej Żydów, migrujących podobnie jak chłopi galicyjscy, całymi rodzinami by albo szukać fortuny albo uciec przed głodem, nędzą i pogromami. Kuzyni Pisarza „radzili sobie” za Atlantykiem świetnie, doskonale odnajdując się w meandrach kapitalistycznego społeczeństwa. Kontrast w stosunku do Franza, a zwłaszcza jego literackiej kreacji – autoportretu Karla Rossmanna jest wyraźny (zob. A. Northey, Myths…, s. 195).
W lipcu 1912 Franz Kafka wyjeżdża do Weimaru i w góry Harzu. Pobyt tam opisał w osobnym wspomnieniu. Goszcząc w domu rodziców Maxa Broda poznaje 13 sierpnia 1912 roku pochodzącą z Prudnika (Neustadt) na Dolnym Śląsku, a mieszkającą w Berlinie pracującą w branży urządzeń nagrywających dźwięk Felicję Bauer (1887-1960). 20 września Kafka wysyła do panny Bauer pierwszy list, rozpoczynający intensywną korespondencję zebraną w Listach do Felicji. Również jej dedykuje napisane w nocy z 22 na 23 września opowiadanie Wyrok. Jesienią 1912 roku Pisarz pracował też na pierwszym rozdziałem Ameryki zatytułowanym Palacz oraz nowelą Przemiana, napisaną w ciągu trzech tygodni (17 listopada- 7 grudnia). Pierwszego marca 1913 odczytał ją kilku swym przyjaciołom. W tym samym roku w wydawnictwie Rowoltha wychodzi Betrachtung (Rozważanie), zaś w oficynie Kurta Wolffa wspomniany wyżej Palacz. W czerwcu roku 1913 w roczniku „Arkadia” ukazuje się Wyrok. Podczas Świąt Wielkanocnych (23-24 marca 1913) Twórca po raz pierwszy odwiedza Felicję. Powracając do Pragi gości w Lipsku, gdzie poznaje Kurta Wolffa, zaś w maju ponownie bawi w Berlinie. We wrześniu wyjeżdża do Wiednia, Wenecji i Riva del Garda, gdzie działała klinika zajmująca się leczeniem neurastenii, zaburzeń trawienia oraz chorób płuc i serca. Mimo regularnego odwiedzania lekarzy, po kilku latach stan zdrowia, zwłaszcza psychicznego, Kafki pogorszył się: pojawiły się objawy depresyjne, silne bóle głowy, a nawet tendencje do zachowań autodestrukcyjnych (D. Felisati, G. Sperati, Franz Kafka, s. 328). Wielkanoc roku 1914 Pisarz znów spędza w stolicy Niemiec. Tam 12 kwietnia oświadcza się pannie Bauer. 1 czerwca w jej domu rodzinnym miały miejsce oficjalne zaręczyny, które zostały zerwane już w sierpniu 1914 roku. Ponowne zaręczyny nastąpiły dopiero po trzech latach, 12 lipca 1917. Para planowała szybkie małżeństwo i wspólne życie w Pradze. Jednakże Pisarz, coraz bardziej chory, zerwał zaręczyny już w grudniu. Po dwóch latach Felicja wyszła za mąż za pracownika jednego z berlińskich banków Moritza Marassego, z którym miała dwoje dzieci.
Leczenie, listy i dwie kobiety
9 sierpnia 1917 postępy gruźlicy były oczywiste: zaczęło się krwioplucie (haemoptysis). W roku 1919 Kafka trafia do szpitala w Merano. Gorączka nie ustępuje, zaś kaszel staje się suchy i męczący (D. Felisati, G. Sperati, Franz Kafka, s. 329). Poza coraz bardziej zaawansowaną chorobą płuc, wciąż obecne były tendencje do autodestrukcji, potrzeba torturowania i poniżania samego siebie. Towarzyszyło temu poczucie wewnętrznej pustki i bezradności (D. Felisati, G. Sperati, Franz Kafka, s. 329). W Merano Kafka rozpoczął wymianę listów z Mileną Jesenską. Była to czeska pisarka i dziennikarka urodzona w Pradze. Być może jej rodzina wywodziła się od Jana Jeseniusa, pierwszego profesora medycyny na uniwersytecie Karola, należącego do 27 czeskich uczonych, skazanych na śmierć za nieposłuszeństwo Ferdynandowi II i zgładzonych 21 czerwca 1621 roku. Jesenska uczyła się w pierwszym w Cesarstwie gimnazjum akademickim dla dziewcząt Minerva, a po ukończeniu szkoły studiowała krótko w praskim Konserwatorium i na wydziale medycznym. W roku 1918 wyszła za intelektualistę żydowskiego i krytyka literackiego Ernsta Pollaka, z którym zamieszkała w Wiedniu. Małżeństwo najpewniej nie było szczęśliwe. Wobec powojennego kryzysu gospodarczego Milena pracowała jako tłumacz, a w r. 1919, przeczytawszy opowiadanie Palacz, napisała do Kafki, prosząc go zgodę na przekład na język czeski. List ten rozpoczął intensywną i coraz bardziej uczuciową korespondencję. Pisarz spotkał się z Jesenską dwa razy: spędzili razem cztery dni w Wiedniu i jeden dzień w austriackim mieście Gmünd. Ostatecznie Kafka zerwał znajomość, motywując się m.in. niemożnością rozstania się Mileny z mężem. Korespondencja ustała nagle w listopadzie 1920 roku, jednak para wymieniła kilka listów w l. 1922 i 1923. Pod koniec życia Pisarz przekazał Jesenskiej swe dzienniki.
W roku 1920 Franz Kafka udaje się do sanatorium w górach. Cierpienie było tak wielkie, że zwraca się do doktora Roberta Klopstocka by zabił go z litości, jednak stan zdrowia Pisarza poprawia się na tyle, że możliwy staje się powrót do stolicy już niepodległych Czech (D. Felisati, G. Sperati, Franz Kafka, s. 329).
16 lipca 1923 Pisarz spotyka Dorę Diamant, z którą bez wahania wiąże się i decyduje na zamieszkanie z nią w Berlinie. Dora, urodzona jako Dwojra Diament vel Dymant, przyszła na świat w Pabianicach 4 marca 1898 jako córka drobnego, lecz prosperującego handlowca Herschla Dymanta, zwolennika chasydzkiej dynastii Ger. Po śmierci matki w r. 1912, rodzina przeprowadziła się do leżącego przy granicy Królestwa Polskiego z Prusami Będzina. Pod koniec I wojny światowej, Dora odmówiła zamążpójścia (pod wpływem ciężaru zajmowania się dziesiątką rodzeństwa?), wobec czego ojciec posłał ją do Krakowa, by kształciła się na nauczycielkę przedszkolną. Dziewczyna uciekła jednak do stolicy Niemiec, gdzie pracowała w tamtejszej wspólnocie żydowskiej jako nauczycielka i szwaczka w sierocińcu. W tym czasie zaczęła posługiwać się formą nazwiska Diamant. Kafkę poznała jako wolontariuszka żydowskiej organizacji turystycznej z Berlina w nadbałtyckim kurorcie Graal-Müritz. O ile wiemy, oboje zakochali się od pierwszego wejrzenia, podczas trzech tygodni wspólnych wakacji postanowili zamieszkać w Berlinie. Dora, niejako ex ante obalając mity, określała Kafkę jako człowieka "zmysłowego niczym zwierzę albo dziecko" (sinnesfreudig wie ein Tier (oder wie ein Kind), podkreślała też jego wesołość, chęć zabawy i umiłowanie życia. Franz zmarł w jej ramionach. Dawniejsi biografowie podawali, że w momencie poznania Pisarza Dora liczyła kilkanaście lat, jednakże okazało się że była starsza – urodziła się przecież w r. 1898 (A. Northey, Myths… [w:] Cambridge Companion…, s. 190, z ważnym spostrzeżeniem, że również przekaz o Julie Wohryzek – drugiej narzeczonej Twórcy, zwłaszcza twierdzenia że była z zawodu szwaczką i zmarła w szpitalu dla umysłowo chorych są nie tyle mi
U kresu wędrówki
W wieku 40 lat ciężko chory na gruźlicę Kafka był już pewien, że nie będzie żył zbyt długo, chociaż zapewne nie przewidywał, że pozostało mu zaledwie jedenaście miesięcy. Próbował jednak żyć tak, jakby wciąż był zdrowy, zaś ograniczenia i rygory spowodowane postępami choroby miały być jedynie przejściową sytuacją (M. Wydmuch, Franz Kafka, s. 5). Być może w tych ostatnich miesiącach formowało się w autorze Zamku natrętne przeświadczenie, że wszystkie jego poczynania, czy to jako człowieka, czy to jako pisarza, przybrały charakter ostateczny, że oto znalazł się w ostatnim stadium swej wędrówki. Właśnie w związku z takim postrzeganiem życia i jego celu pozostawało zapewne zrezygnowanie z pracy prawnika ubezpieczeniowego (podyktowane też stanem zdrowia). W tej rezygnacji z rozpoczętej tuż po ukończeniu wydziału prawa posady w Arbeiter-Unfallversicherungsanstalt można dopatrzeć się aktu zarówno swego rodzaju kapitulacji wobec codzienności jak i aktu wyzwolenia od „dualizmu” podwójnego życia, a co za tym idzie skupienia się na pisarstwie (ibidem). W Listach do Felicji pisał, że jego tryb życia jest nakierowany tylko na pisanie, a gdy ulega pewnym zmianom, to jedynie w tym celu, by … lepiej służył pisarstwu, bo czas jest krótki a siły niewielkie … trzeba próbować przebić się za pomocą jakiejś sztuki, jeśli się komuś ładne, proste życie nie udaje (Listy… t. I, Warszawa 1976, s. 37-38, przekład Ireny Krońskiej za: M. Wydmuch, op.cit., s. 78).
17 marca 1924 roku coraz bardziej podupadający na zdrowiu Kafka opuszcza Berlin i powraca do swego ojczystego miasta. Wiosną pisze opowiadanie Śpiewaczka operowa Józefina, czyli Naród myszy, a już 10 kwietnia wyrusza do sanatorium w Wiener Wald, a następnie do wiedeńskiej kliniki profesora Markusa Hajka. Stamtąd udaje się do kolejnego sanatorium, tym razem położonego pod byłą już stolicą Habsburgów Kierling. Kafce towarzyszą Dora Dymant i znajomy lekarz Robert Klopstock. Do Kierling przychodzą arkusze korektorskie tomu opowiadań Głodomór. W klinice profesora Hajeka stwierdzono, że gruźlica objęła już krtań, w związku z czym kierujący sanatorium Kierling prof. Hofmann przeprowadził zabieg alkoholizacji górnego nerwu krtaniowego. W latach 20. nie znano żadnej skutecznej metody przyczynowego leczenia gruźlicy, przede wszystkim nie znano jakichkolwiek antybiotyków, wobec tego jedynym rozwiązaniem, które miała do zaoferowania medycyna, były paliatywy. Lokalizacja krtani czyniła ją odpowiedzialną za ciężkie napady kaszlu przypominające krztusiec oraz za silny ból ze względu na chrząstki nalewkowate. Bóle utrudniały sen i jedzenie, dodatkowo wyniszczając chorego. Właśnie dlatego Hoffman podjął decyzję o wykonaniu zabiegu obstrzykiwania górnego nerwu krtaniowego roztworem 1 % kokainy, 60-80% etanolu i być może 1 % amylokainy (D. Felisati, G. Sperati, Franz Kafka, s. 329). Efekty były dobre, jednak zabieg należało powtarzać co 8-10 dni. Mimo leczenia objawowego i pobytu w uzdrowisku, stan zdrowia Pisarza pogarszał się z miesiąca na miesiąc (ibidem).
Franz Kafka umiera 3 czerwca 1924 roku w uzdrowisku Kierling. 11 czerwca ma miejsce pogrzeb na praskim Cmentarzu Strasznickim. Nagrobek w formie kryształu zaprojektował architekt Leopold Ehrmann. Osiem dni po pogrzebie, również w Pradze, w teatrze „Kleine Bühne” („Mała Scena”) odbywa się uroczystość żałobna, zaś jeszcze w lecie tego samego roku wychodzi Głodomór (Ein Hungerkünstler). Dzięki Maxowi Brodowi w wydawnictwie Die Schmiede zostaje wydany Proces (1925), wkrótce oficyna Kurta Wolffa drukuje Zamek (1926) i Amerykę (1927). W roku 1931 wydawnictwo Gustava Kiepenhauera publikuje zbiór nieznanych dotychczas opowiadań i drobnych utworów prozatorskich Budowa chińskiego muru, przygotowany do druku przez Maxa Broda. Cztery lata później mające siedzibę w Berlinie żydowskie wydawnictwo Schocken rozpoczyna druk pierwszej edycji zbiorowej dzieł Franza Kafki. Zwiastunem umacniającej się od r. 1933 tyranii NSDAP staje się fakt, że ostatnie dwa tomy tej edycji ukazały się już nie w Berlinie, lecz Pradze w roku 1937, zatem tuż przed powstaniem Protektoratu Czech i Moraw.
Mity Kafki w świetle historii
Wielu czytelników i naukowców było (i jest) przekonanych, że o życiu Pisarza wiedzą bardzo wiele, z pewnością więcej niż o biografii jakiegokolwiek innego literata XX stulecia. Jednakże wiedza ta sprowadza się zwykle do kilku wciąż powtarzanych komunałów o „magicznej” Pradze – mieście w którym Kafka spędził większość życia, o złożonych i trudnych relacjach z ojcem, negatywnym stosunku do pracy prawnika, emocjach towarzyszących relacjom z kobietami oraz o balaście śmiertelnej choroby (Ł. Musiał [w:] Wybór…, s. VIII). Anthony Northey rozpoczyna swe omówienie mitów narosłych wokół życia Pisarza cytatem ze sztuki Alana Bennetta Kafkas’s Dick. Aspirujący do roli biografa Kafki Sydney stwierdza: Czytamy książkę, powieść powiedzmy... Interesuje nas, bo jest nowa, więc czytamy dalej. A jednak nasze serce woli opowieści, które już znamy i je nam wcześniej opowiadano. A jest jedna historia, która zawsze nam się spodoba, bo zawsze jest taka sama: mit o życiu artysty (za: Myths and realities in Kafka biography [w:] Cambridge Companion…, s. 189 i n.).
Jednakże utrwalony i „kanoniczny” obraz Pisarza nie zgadza się z wypowiedziami ludzi, którzy go znali. Można powiedzieć że dopiero na przełomie XX i XXI wieku ukazały się obszerne studia biograficzne, próbujące rekonstruować skomplikowany kontekst historyczny, społeczny i kulturowy czasów, gdy powstawała Ameryka i Zamek, biorąc przy tym pod uwagę również tło rodzinne, które nie może być ograniczone do „złowieszczej” postaci Hermanna Kafki (Ł. Musiał, ibidem, zdaniem którego co prawda Franz Kafka wciąż jest odcieleśnionym mitem i ikoną, jednak w rzeczywistości miał talent nie tylko do pisarstwa, lecz i do życia jako takiego, zatem żył również gdy nie pisał).
Królewska stolica w cieniu Wiednia
„Magiczna” Praga czasów Pisarza nie odgrywała znaczniejszej roli politycznej, jednak widoczne były napięcie między poszczególnymi koegzystującymi w mieście społecznościami, wiążące się z popularnością ideologii nacjonalistycznej oraz, podobnie jak w Niemczech, różnych odmian rasizmu, łączonego z antysemityzmem. Ówczesna stolica Czech habsburskich nie miała zbyt wiele wspólnego z tą z końca XX i początku XXI wieku. W mieście ścierały się narodowości, przede wszystkim Czesi, Niemcy i Żydzi, podobnie jak w Austrii i w Królestwie Węgier konfrontowały się ze sobą sprzeczne postulaty polityczne, odmienne kultury, języki i interesy gospodarcze. Nasuwa się tu analogia nie tyle do stosunków w Galicji, co do napięć w zaborze pruskim i rosyjskim, gdzie również bardzo znaczna była rola stronnictw nacjonalistycznych, nie tylko po stronie polskiej, ale również niemieckiej, rosyjskiej i żydowskiej (syjonizm). Żydzi prascy jeszcze w r. 1620 pragmatycznie opowiedzieli się po silniejszej stronie rozpoczynającego Wojnę Trzydziestoletnią konfliktu – poparli katolickich Habsburgów. Dzięki temu po bitwie na Białej Górze, gdy rozpoczęło się plądrowanie i łupienie stolicy Czech, dzielnica żydowska była bezpieczna, zaś wyznawcy religii mojżeszowej otrzymali przywileje. Niestety w wieku XVIII, odmiennie niż w sąsiedniej Polsce, prawa Żydów zaczęto ograniczać i to nawet drastycznie. Mimo to, Czesi (również ci zniemczeni) łączyli niechęć do katolickiej dynastii i resentyment antyżydowski, wzmacniany powodzeniem Żydów w życiu gospodarczym kraju. Trudno tu anachroniczne mówić o antysemityzmie takim jak ten z końca XIX i pierwszych dekad XX wieku, opartym na darwinizmie i eugenice. Odmiennie niż w nazizmie odwoływano się wciąż, podobnie jak w Niemczech i Polsce, do argumentów religijnych i społecznych, łączonych z przesądami, zwłaszcza w sytuacjach zagrożenia np. zarazą czy głodem. Dopiero po roku 1848, wraz z rozwojem nowoczesnego nacjonalizmu czeskiego (analogicznie do np. polskiej Narodowej Demokracji), resentyment zaczynał, wciąż tylko sporadycznie, przyjmować formy sensu stricto antysemickie łączące się z teoriami spiskowymi i przemocą (Ł. Musiał [w:] Wybór…, s. XII-XIII).
Niechęć Czechów sprawiała, że duża część ludności żydowskiej, zwłaszcza tej laicyzującej się i dążącej do asymilacji lub w pełni zasymilowanej (vide rodzina Kafki), kierowała się ku wpływom niemieckim. Dopatrywano się przy tym gwarancji bezpieczeństwa ze strony władz publicznych, co było tym bardziej zasadne, że Austria czasów Franciszka Józefa była, podobnie jak II Rzesza, państwem prawnym (Rechtsstaat) z dobrze funkcjonującym systemem policyjnym i sądownictwem (zob. A. Dziadzio, Koncepcja państwa prawa w XIX wieku – idea i rzeczywistość, CPH 1/2005). Pouczające są perypetie Drzymały, który wykorzystywał rozmaite luki w pruskim ustawodawstwie i odwoływał się od decyzji administracji; w III Rzeszy zostałby zapewne zastrzelony na miejscu albo po „rozprawie” na Gestapo wysłany do obozu koncentracyjnego. W państwie Habsburgów, mimo gwarancji konstytucyjnych i ustawowych, napięcie wśród ludności pochodzenia żydowskiego rosło za sprawą nasilających się tendencji antysemickich, rasistowskich i nacjonalistycznych wśród Niemców austriackich, stających często, podobnie jak Czesi, w opozycji wobec dynastii i dotychczasowego modelu państwa. Pewien wpływ na nastroje społeczne i publicystykę miała też afera związana z budową Kanału Panamskiego oraz sprawa Dreyfusa. Kafka był z nimi w pewnym sensie osobiście, choć pośrednio związany – jego wuj Alfred Löwy długie lata pracował u uwikłanych w obiema sprawy Philippe ‘a i Maurice’a Bunau-Varilla. Wobec tego zajmujący się negatywnymi stereotypami Żyda, które Kafka zinternalizował i starał się odrzucić, badacz Sander Gilmano odwołuje się nie tylko do antyżydowskich tekstów niemieckojęzycznych, lecz również do pism angielskich i francuskich z przełomu XIX i XX wieku (A. Northey, Myths…, s. 193).
Prócz narastających napięć społecznych i przemian kulturowych, duże znaczenie dla Żydów miała też modernizacja miasta: w l. 1895-1905 zlikwidowano stare getto, które w oczach późniejszych pisarzy i reżyserów stało się miejscem pełnym owej „praskiej magii”, tajemniczości i romantycznej malowniczości (zob. łączącą legendy żydowskie z przedstawieniami współczesnego getta praskiego powieść Gustava Meyrinka Golem z r. 1915 oraz filmy: Paula Wegenera i Henrika Galeena Der Golem (1915, zachowały się niewielkie fragmenty) oraz ekspresjonistyczny Der Golem, wie er in die Welt kam z r. 1920 w reżyserii Carla Boese i Paula Wegenera.
Spojrzenie na twórczość Franza Kafki
Franz Kafka jako autor definiował się wyłącznie lub przede wszystkim przez sam akt pisarski, przez działanie, dokonywanie. Znacznie mniejszą rolę grało publikowanie i recepcja (Ł. Musiał [w:] Wybór…, s. VI). Za życia był znany tylko wąskiemu kręgowi koneserów literatury awangardowej i ekspresjonistycznej. Obecnie jest powszechnie uznawany za jednego z najlepszych prozaików ekspresjonizmu niemieckiego, który, najogólniej rzecz ujmując, starał się przedstawić alienację człowieka w świecie w sposób nie nawiązujący do ideologii i doktryn politycznych (np. marksizmu, por. sztuki Bertolda Brechta i trylogia Johna Dos Passos U.S.A. z r. 1937).
Łukasz Musiał pisze, że spuścizna autora Procesu – najbardziej znanego prozaika XX stulecia – pozostaje w dużej mierze nierozumiana. Brzmi to dość paradoksalnie, zwłaszcza że Kafka to autor bardzo szczelnie opatulony … kożuchem analiz, przyczynków, komentarzy i glos … [a ponadto] wszelkiego rodzaju odniesień z niemalże wszystkich obszarów humanistyki (Ł. Musiał [w:] Wybór…, s. V). Kulturowy wizerunek Twórcy stał się ikoną, kliszą i stereotypem, uległ też komercjalizacji jako swoisty „znak towarowy”, wykorzystywany do promocji rozmaitych produktów, miejsc i wydarzeń (w języku marketingu: destynacji i eventów). Sprzyja temu fotogeniczność Kafki. Swój „copyright” zgłaszają również uczeni i krytycy, przekonani o słuszności swych interpretacji i analiz (Ł. Musiał, ibidem). Cały ten bagaż sławy i obecności w życiu społecznym sensu largo, zintegrowania tekstów, zdjęć i cytatów ze światem sztuki, krytyki i popkultury sprawia, że dostęp do spuścizny Prażanina jest utrudniony. Zdaje się, że nie można czytać Procesu czy Ameryki „ot tak”, z satysfakcją. Wszelka przyjemność powinna ustąpić bez zwłoki, automatycznie wręcz, paraliżowi zrodzonemu przez zbyt wiele możliwości interpretacji, nadmiar wiedzy, która zdaje się być warunkiem sine qua non zrozumienia utworów (Ł. Musiał, ibidem, zaznaczający, że nietrudno w takiej sytuacji „przytłoczenia materiałem” schronić się wśród stereotypów).
Doświadczenia osobiste stawały się tworzywem literackim i pretekstem dla zajmowania się pytaniami egzystencjalnymi, które przybierać mogą wiele bardzo zróżnicowanych form. Literatura nie była w stanie znieść stanu niepewności i wahania, jednakże mogła je komentować, odmieniając przy tym przez mniej czy bardziej fikcyjne przypadki. Dzięki temu zachodziło przywracanie zjawiskom ich właściwych proporcji i przedstawianie istoty godności człowieka wobec prawa (prawa natury?), którego normy prowadzą przez swą realizację do cierpienia (M. Wydmuch, op.cit., s. 21-22). Franz Kafka pisał zatem o człowieczej samotności, stylizując (nie odtwarzając!) doświadczenia swej własnej samotności i alienacji. Z rozmaitych, rozproszonych i cząstkowych obserwacji i przeżyć, komponował światy nowe i nieistniejące jako rzeczywistości empiryczne, powoływał do istnienia bezosobowe, pozbawione mimetycznych determinant środowisko, w którym mógł „testować” warianty ludzkich (nie tylko własnych) konfliktów ze światem i wyciągać z nich wnioski o ogólnym znaczeniu (por. M. Wydmuch, op.cit., s. 22 oraz na s. 76 cytat z Dzienników 1910-1923, (wyd. Kraków 1961, s. 40-41) z deklaracją: … przeżyłem stany duchowe (nieliczne), moim zdaniem bliskie jasnowidzenia .. podczas [nich] cały przebywałem wewnątrz każdego pomysłu, każdy również wypełniałem i czułem się wtedy nie tylko u swych własnych granic, lecz granic tego co ludzkie w ogóle …).
Pewien wpływ na twórczość Franza Kafki wywarła z pewnością nie tylko jego ciężka choroba układu oddechowego, lecz również, a może przede wszystkim, zaburzenia określane jego czasach bardzo pojemnym mianem nerwicy (neurosis), której towarzyszyły problemy psychosomatyczne. Trzeba pamiętać, że autor Procesu bardzo chętnie czytał dzieła Zygmunta Freuda oraz podejmował literackie próby poetyckiej analizy samego siebie, przywołując zdarzenia z dzieciństwa, a zwłaszcza próbując przedstawić i ustrukturyzować w świetle tez Freuda swa relację z ojcem (D. Felisati, G. Sperati, Franz Kafka, s. 330, zwracający uwagę na stałą obecność motywów bezsenności i niemożności zaśnięcia). W Przemianie można dostrzec przedstawienie ciała ludzkiego jako obiektu oddzielonego i obcego w stosunku do osoby, podobną wymowę mają przedstawienia postaci o nadnaturalnych, przerażających rozmiarach (np. Ojciec w Wyroku, śpiewaczka Brudelna) oraz postaci maleńkich i drobnych, podobnych do poszczącego artysty, może literackiego alter ego Kafki, który umiera z głodu (ibidem, s. 330-331, por. rysunki Bruno Schulza). Czytając dzieła praskiego pisarza trzeba stale mieć na uwadze, że posługiwał się on sui generis psychoanalizą, jednak korzystał ze środków poetyckich, tym samym różniąc się zasadniczo od Freuda i jego uczniów, którzy posługiwali się metodami stricte naukowymi (ibidem).
Własne życie utworów
Kolejne pokolenia czytelników odnajdywały w prozie Kafki wizję własnych czasów, własnych konfliktów i pytań. Wskazuje to na jej przystawalność do bardzo różnych warunków i kontekstów, na uniwersalność i szerokość wizji (M. Wydmuch, op.cit., s. 22, który wskazuje, że czasami mówi się nawet o proroczym charakterze utworów). Dzieła autora Zamku są uniwersalne, lecz przy tym i wieloznaczne, co czyni je trudnymi w interpretacji. Stąd pojawia się wśród badaczy i czytelników swoiste „zachowanie obronne”, polegające zwykle na redukcji, zawężeniu refleksji i dociekań do sfer, w których wszystko wydaje się jednoznaczne, a co za tymi idzie na pozór pewne i prawdziwe (ibidem).
Analiza formalna fragmentów lub poszczególnych utworów, zajęcie się aspektem socjologicznym, psychologicznym lub biograficznym mogą odsłonić tylko część prawdy (ibidem; por. np. opowiadania Wyrok, Kolonia karna i Przemiana). Popierający syjonizm i judaizm Max Brod i pierwsi tłumacze Kafki na angielski, Edwin i Willa Muir, interpretowali poszczególne opowiadania jako alegorie łaski bożej, co odpowiadało postrzeganiu dorobku Pisarza, zwłaszcza późniejszego, jako stałego poszukiwania Stwórcy. Egzystencjaliści widzieli w przepojonym winą i utratą nadziei świecie przedstawionym podłoże dla stworzenia autentycznej egzystencji człowieka. „Kluczem” hermeneutycznym ma być również relacja z ojcem, na co z pewnością wpływa skupienie się na najważniejszej próbie autobiografii – napisanym w r. 1919 Liście do ojca (Brief an den Vater), oskarżającym postać ojca o uniemożliwienie synowi rozpoczęcia samodzielnego życia, ożenku i zostania ojcem. Również ucieczka w literaturę miała być efektem wpajania przez ojca-despotę poczucia niemocy i łamania woli syna. Trzeba jednak pamiętać, że mamy tu do czynienia z kreacją literacką. W Liście… trudno dopatrywać się podstawowego źródła informacji biograficznych o Kafce i jego rodzinie (np. uproszczony, dychotomiczny obraz rodziny ojca i matki). Jak podaje Anthony Northey, rodzina Kafków nie powinna być postrzegana jedynie jako ród ludzi silnych, twardych i przedsiębiorczych, bez specjalnych zainteresowań religią i kulturą. Wskazują na to dowody pośrednie, świadczące o powiązaniach z głównym rabinem dystryktu pilzneńskiego Angelusem Kafka, którego wnukiem był poeta praski Hugo Salus (Myths…, s. 196-7). Chociaż trudno to dostrzec w Dzienniku czy Liście, rodzina matki Pisarza składała się z ludzi bardzo przedsiębiorczych i zamożnych, np. krewny Julii Alexander prowadził browar i był burmistrzem jednej z dzielnic Pragi. Zasymilował się na tyle, że zmienił nazwisko na Lanner, zaś część krewnych ze strony matki Pisarza przyjęła chrzest (ibidem, przypominający że postać Georga Bendemanna to nie Kafka realny, lecz Kafka potencjalny, fikcyjny i wyobrażony).
Hermann Hesse w odpowiedzi na list pewnego młodego człowieka dotyczący twórczości Franza Kafki, pisał, że pytania zawarte w liście (np. Prawo, Proces i Zamek jako symbole religijne, pokrewieństwo z Paulem Klee) są błędne, gdyż wywodzą się ze myślenia o literaturze jak o rozprawach naukowych z filozofii czy teologii. Temu, kto potrafi czytać pisarza … bez pytań, bez oczekiwań intelektualnych, temu kto jest gotów by przyjąć to, co daje twórca, poszczególne utwory dostarczą dzięki swemu językowi każdej odpowiedzi, jakiej tylko zażąda (H. Hesse, Kafka-Deutungen, tł. Ryszard Turczyn, cyt. za: M. Wydmuch, Franz Kafka, s. 91-92).
Trzeba zwrócić uwagę na parabolę, która wychodzi, podobnie jak w Biblii, od realiów miejsca i czasu, osiąga sens uniwersalny. Trudnością okazuje się przede wszystkim to, że „drugi koniec” paraboli – elipsy powraca ku twórcy, przynosząc mu wnioski z „badania literackiego”: przypowieści Kafkowskie mierzą zawsze w samego Kafkę (ibidem). Hermann Hesse podkreślał, że Pisarz nie ma nam nic do powiedzenia jako teolog czy filozof, lecz wyłącznie jako pisarz, który przekazuje marzenia i wizje swego samotnego, ciężkiego życia, parabole swych przeżyć, trosk i uszczęśliwień (H. Hesse, Kafka-Deutungen, loc. cit.).
W roku 1962 Ernst Fischer zaznaczał, że Franz Kafka - jednocześnie czczony i wyklinany jako mistyczny nihilista, jako zaklinacz tego, co irracjonalne i nierzeczywiste - był w istocie satyrykiem. Dalej Fischer stwierdzał, że wielcy prorocy byli zwykle również satyrykami, zaś wielcy satyrycy stawali się niekiedy prorokami. Mówiąc o fantastycznej satyrze autora Zamku Fischer oceniał ją jako profetyczną przepowiednię przyszłości, atak na otoczenie z ostrością godną późniejszych spraw, pisarz sięgał w niej już po swój satyryczny spadek. Kafka zmarł na chorobę prywatną, kilkanaście lat później jego rodzina zmarła na chorobę publiczną, której nadejście przeczuwał: hitlerowską Trzecią Rzeszę (E. Fischer, Franz Kafka, „Sinn und Form”, 14/1962, s. 497, przekł. R. Turczyn, cyt. za M. Wydmuch, op.cit., s. 95-96).
Pisząc w roku 1969, Stanisław Lem wskazywał, że analizując strukturę Procesu pod kątem werystycznej poprawności, widać „uszkodzenie” powieści, zwłaszcza w obrębie powiązań międzysytuacyjnych, w ramach danej sytuacji bohaterowie zachowują się już bardziej werystycznie czyli tak, jak podpowiada intuicja i doświadczenie czytelnika. „Uszkodzenie” dotyczące warunkowania i motywowania jednych sytuacji przez inne, chociaż pozbawione weryzmu, jest jak najbardziej sensowe. Lem podkreśla, że podlega ono kluczowi operacyjnemu na planie całościowych sensów, dzięki czemu samo staje się sensowne. Właśnie dzięki tej „wadzie” dzieło zyskuje wymowę alegoryczną, a zatem uszkodzenia tworzące semantycznie system znaczący, nie są naprawdę zniszczeniami informacji … lecz … elementami aparatury sygnalizacyjnej osobnego rzędu (S. Lem, Fantastyka i futurologia, Kraków 1973, t. 2, s. 334 za: M. Wydmuch, op.cit., s. 100-101).
Rafał Marek, 06.11.2021
Literatura:
D. Felisati, G. Sperati, Franz Kafka (1883-1924), Acta Otorhinolaryngologica Italiana 25 (2005), s. 328-332.
Franz Kafka, Wybór prozy, BN II 263, opr. Ł. Musiał, Ossolineum, Wrocław 2018.
Julian Preece (ed.), Cambridge Companion to Kafka, Cambridge University Press, Cambridge 2002.
Marian Szyrocki [w:] W. Floryan (red.), Historia literatur europejskich, t. II/1, s. 145-152.
Marek Wydmuch, Franz Kafka, Czytelnik, Warszawa 1982.