Człowiek w dużej mierze istotnie składa się jedynie ze swoich wspomnień. Wszystko to, co było, kształtuje bowiem jego podejście do spraw teraźniejszych. Każde spotkanie, myśl i wydarzenie odciska na nas swoje piętno. Można śmiało powiedzieć, że wspomnienia kształtują podejście człowieka do rzeczywistości. Nie też znaczenia, czy są to jedynie nasze wspomnienia, czy też swoiście kolektywna pamięć społeczności, czasami nazywana tradycją. Jako iż zapisem ludzkich przemyśleń można ochrzcić literaturę, to właśnie jej należałoby uchwycić się podczas udowadniania prawdziwości powyższej tezy. Nie ma też bardziej klarownej próby zrozumienia wewnętrznych mechanizmów sterujących człowiekiem niż dzieła pozytywistów. Dlatego też praca ta opierać się będzie na dwóch przykładach właśnie z tego okresu literackiego. Pierwszy zaczerpnięty zostanie z Lalki Bolesława Prusa, drugi zaś z Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej.
Przykładem osoby ukształtowanej przez własne wspomnienia jest niewątpliwie Ignacy Rzecki z Lalki. Samo poznawanie świata z jego perspektywy świadczy już o ogromnym przywiązaniu do dawnych dziejów. Prowadzi on bowiem pamiętnik, czyli swoisty zapis swoich dziejów i przemyśleń. To z niego dowiadujemy się o sposobie postrzegania świata, przede wszystkim zaś osoby Stanisława Wokulskiego. Wszystko to przesiąknięte jest dawnymi perypetiami Rzeckiego, o których powieść zresztą wspomina. Stary subiekt pochodził z rodziny o tradycjach bonapartystycznych. Uwielbienie dla Napoleona wpoił mężczyźnie ojciec, co odbiło się potem na całym jego życiu. Do samego końca przekonany był o potrzebie uzdrowienia Europy przez ten nurt polityczny, tylko w nim upatrywał realnej możliwości polepszenia sytuacji kontynentu. Nie bez późniejszego znaczenia było też jego uczestnictwo w Wiośnie Ludów. Ten narodowowyzwoleńczy zryw stanowił zarazem akt jego bonapartyzmu, jak również ukształtował późniejszego Rzeckiego. Z treści pamiętników wynika jego postrzeganie kategoriami nabytymi właśnie poprzez dawne dzieje. Na łamach swoich zapisów nawiązuje ciągle do sytuacji obecnej, swoiście ukazując, jak wspomnienia krystalizują się w pryzmat postrzegania współczesności.
Niestety, Lalka posiada też negatywny aspekt tego podejścia do wspomnień. Uosabia go baronowa Krzeszowska. Kobieta całkowicie zatraciła się w rozpaczy po śmierci córki, swoiście nie dając jej do końca umrzeć w swoich wspomnieniach. Pokój, jaki zajmowała dziewczynka, stanowi sanktuarium zatrzymane w czasie tak, jakby dziecko nadal żyło. Kobieta pielęgnuje pamięć o córeczce, jednak robiąc to, popada w rozpacz i zgorzknienie. Ta forma wspomnienia, kurczowe trzymanie się utraconego elementu przeszłości, prowadzi zazwyczaj do zgorzknienia oraz wycofania z życia doczesnego. Krzeszowska stanowi przykład właśnie takiego zachowania. Zagracając swoje mieszkanie, zarazem nie potrafi być już uprzejma dla otoczenia. Jej postrzeganie rzeczywistości zostaje zaburzone, zatrute przez uczucie straty wypełniające wspomnienia o córeczce. Nie mogąc pogodzić się ze stratą, nie potrafi żyć teraźniejszością. Powoduje to kurczowe trzymanie się przeszłości, która istnieje już tylko we wspomnieniach. Przez to wszystko wokół, szczególnie zaś ludzie, stają się dla Krzeszowskiej źródłem udręki. Dlatego też rozdziela jątrzący ją jad zgorzknienia na innych.
Wspomnienia pełnią też ważną rolę w powieści Nad Niemnem Elizy Orzeszkowej. Postać Justyny Orzelskiej to osoba ukształtowana przez negatywne wspomnienia. Dawne niepowodzenia miłosne i bardzo niski społeczny status życia na "łaskawym chlebie" Korczyńskich uczynił szlachciankę osobą zimną, zdystansowaną i nieco wyniosłą. Widać tu pewne podobieństwo do baronowej Krzeszowskiej, czyli postrzeganie świata ze względu na pamięć o wcześniejszej niedoli. Łączy ją to w pewien sposób z Benedyktem Korczyńskim, którego wspomnienia z ciężkiej przeszłości i doli po powstaniu zamieniły w osobę niezwykle zgorzkniałą. Orzeszkowa stworzyła jednak Justynę jako postać dynamiczną i daje jej możliwość przemiany również poprzez wspomnienia. Nie jest to jednak pamięć pojedynczej osoby a zbiorowe wspomnienie ludu. Chodzi tu konkretnie o legendę Bohatyrowiczów oraz pamięć o mogile powstańczej. To właśnie dzięki pokazaniu przez Jana wartości leżących za tymi dwoma pieczęciami przeszłości, Justyna odnajduje cel w życiu. Orzeszkowa rozszerza więc pojęcie wspomnienia na cały naród, ukazując wartość przeszłości jako czynnika mogącego wpływać na przyszłe postawy ludzkie. Zła dola Justyny Orzelskiej, gdy była młodsza, uczyniła z niej osobę uwięzioną samoistnie w pustym świecie. Jednak poznanie dawnych dziejów Bohatyrowiczów pozwoliło zrozumieć, że to w niej samej istnieje siła zdolna zmieniać własny los. Wcześniejsza stagnacja bohaterki wynikała bowiem z jej sposobu postrzegania wszystkiego wokoło. Nowe cele dostrzec mogła jedynie przez pryzmat zbiorowego wspomnienia, legendy.
Wieki temu Budda stwierdził, że człowiek to jedynie wspomnienia, ciągle powiększający się zasób wcześniejszych okoliczności. Chodziło mu o zmianę, jaka dokonuje się w nas pod wpływem kolejnych perypetii życiowych. Pod tym względem wspomnienie stanowiłoby zapis dynamiki nas samych, punkt odniesienia dla teraźniejszego postępowania. Poprzez pryzmat wspomnień rozumiemy otaczający nas świat, co dobitnie pokazuje przykład Ignacego Rzeckiego. Pewne wydarzenia z przeszłości mogą na długie lata kłaść się ponurym cieniem na życiu człowieka, tak jak miało to miejsce w wypadku głównej bohaterki Nad Niemnem. Jednak swoiste kolektywne wspomnienie, czyli legenda o Bohatyrowiczach i powstańczej mogile pozwoliły kobiecie inaczej spojrzeć na rzeczywistość. Ukształtowały więc jej dynamiczną zmianę postawy, dzięki czemu mogła razem z Janem Bohatyrowiczem zacząć walczyć o swoje szczęście. Na tych przykładach dobitnie widać, że wspomnienia odgrywają ogromną rolę w podejmowaniu życiowych decyzji. Warto więc mieć na uwadze te zdarzenia z przeszłości, które budują. Z tych negatywnych powinno się jedynie uczyć, nie zaś pozwalać im panować nad sobą.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.