Powstanie utworu Cypriana Kamila Norwida „Jesień” jest datowane na 1849 rok. Poeta przebywał wtedy w Paryżu i zmagał się z licznymi trudnościami. Znajduje to swoje odzwierciedlenie w wierszu, w którym panuje atmosfera melancholii.
Utwór ma budowę regularną. Składa się z trzech czterowersowych strof. Wers pierwszy i trzeci liczą po jedenaście zgłosek, a drugi i czwarty - po cztery. Pojawiają się rymy krzyżowe. Wiersz ma zamkniętą kompozycję, poeta zastosował klamrę kompozycyjną. Pierwsza zostaje prawie całkowicie powtórzona na końcu utworu. Zwrotka trzecia różni się zaledwie jednym słowem oraz obecnością wielokropka na końcu ostatniego wersu.
Utwór należy do liryki pośredniej, podmiot liryczny nie ujawnia swojej obecności. Ten zabieg ma służyć obiektywizacji wypowiedzi, która pozostaje jednak intymna i emocjonalna.
Podmiot liryczny prawdopodobnie nie jest poetą, ale duchem dziejów, który od wieków obserwuje ludzkość i naturę. W wierszu nie pojawia się zbyt wiele środków stylistycznych. Poeta zastosował metafory („ile z łez to błoto, a z westchnień mgły”, „tęczami pierwej niechże w niebo spłyną po złotszy świt”), ożywienie („na dzid iść kły”) oraz epitet („złotszy świt”).
W utworze pojawia się motyw pór roku. Już w czasach antycznych, dostrzegano cykliczność praw natury i jej wpływ na życie człowieka. W Polsce tę zależność popularyzował zwłaszcza Jan Kochanowski, który podkreślał analogię między upływem pór roku a przemijaniem. W epoce romantyzmu, przyroda przestała być przedstawiana w obiektywny sposób. Naturze przypisywano zdolność współodczuwania. Krajobraz romantyczny jest zmienny i ściśle powiązany ze stanem emocjonalnym obserwatora.
W twórczości Norwida, motyw przyrody nie pojawia się zbyt często, chociaż występuje również w wierszach „Wspomnienia wioski”, „Wieś” oraz „Moja ojczyzna”. Poeta sięgał po tę tematykę raczej w latach młodzieńczych. Utwór „Jesień” nie jest prostym opisem krajobrazu. Pora roku stanowi jedynie punkt wyjścia do rozważań nad cierpieniem i dziejami ludzkości.
Podmiot liryczny przedstawia niepodważalne zasady, dlatego poeta starał się silnie zobiektywizować wypowiedź. Łatwo jednak dostrzec, że przekonania osoby mówiącej wynikają z jej osobistych przekonań i doświadczeń. Utwór zawiera ogólne sformułowania, ale jednocześnie pozostaje intymny i emocjonalny. Wiersz powstał w czasie trudnym dla autora. Norwid przebywał w Paryżu, dlatego jego stan ducha w pewnym stopniu oddaje uczucia całej polskiej emigracji.
Poeta przeżywał rozczarowanie Wiosną Ludów, z którą wiązał nadzieje na odzyskanie przez Polskę niepodległości. Norwid zmagał się także z ubóstwem i samotnością. Jego poezja spotykała się z niezrozumieniem odbiorców oraz negatywnymi opiniami krytyków. W utworze panuje więc nastrój smutku i melancholii. Pierwsza strofa ulega prawie całkowitemu powtórzeniu, co wzmacnia przekaz emocjonalny i uwydatnia przesłanie wiersza. Podmiot liryczny jest przekonany, że lepiej jest cierpieć fizycznie, niż duchowo. Na początku utworu, osoba mówiąca wyraża silne emocje i przekonanie o słuszności swoich racji. W ostatniej strofie, ponownie tłumaczy przyczyny swojego postępowania.
Poeta opiera się nie tylko na swoich osobistych doświadczeniach, ale też romantycznej wizji dziejów i historii. Człowiek powinien bardziej obawiać się biernej rozpaczy, niż odniesienia ran w walce w obronie ojczyzny. Norwid wierzył w cykliczność dziejów. Był jednak przekonany, że każde „koło”, zatoczone przez historię, zostawia po sobie zmiany. Ludzkość wielokrotnie upada, niemal wracając do czasów barbarzyńskich, ale zawsze ponownie się odradza. Ten cykl ma swoje odzwierciedlenie w kompozycji utworu. Pierwsza strofa powtarza się na końcu wiersza, ale ulega niewielkiej zmianie. Podobnie dzieje się w odwiecznym cyklu pór roku. Po lecie zawsze ponownie następuje jesień, ale każda z nich jest inna.
Podmiot liryczny nie opisuje krajobrazu, ale w utworze pojawiają się elementy przyrody, które wywołują poczucie jesiennej nostalgii. Czytelnik może wyobrazić sobie mglistą, deszczową przestrzeń, która odzwierciedla stan emocjonalny osoby mówiącej. W utworze pojawiają się mgła i błoto, przygnębiające elementy jesiennego krajobrazu. W wizji podmiotu lirycznego odgrywają znaczenie symboliczne. Błoto to odpowiednik wylewanych łez, za którymi nie podąża żadne działanie. Mgły symbolizują westchnienia osób, które potrafią jedynie żalić się na los ojczyzny, ale nigdy nie zdecydowałyby się na walkę.
Podmiot liryczny wyraża przekonanie, że lepiej znosić ciernie i rany, niż być biernym obserwatorem. Druga strofa przełamuje melancholijny nastrój wiersza. Osoba mówiąca przedstawia tęczę i złoto, które symbolizują wiosnę. Ma nadzieję, że ludzie podejmą się konkretnych czynów. Oczekuje powrotu chorągwi, symbolizującej dobre wieści. Świat wtedy ponownie znajdzie się w pełnym rozkwicie. Podmiot liryczny zdaje sobie jednak sprawę, że wszystko na świecie przemija. Po dobrych czasach ponownie nadejdą niepomyślne. Społeczeństwo musi więc pamiętać, że tylko zdecydowane czyny są w stanie zmienić sytuację na świecie.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.