Środki stylistyczne (określane również jako środki wyrazu artystycznego lub środki artystyczne) to zabiegi językowe, pozwalają na wyłonienie elementów wypowiedzi artystycznej (najczęściej poetyckiej) oraz umożliwiają dostrzeżenie funkcji, jaką poszczególne środki wyrazu artystycznego pełnią w konkretnym utworze literackim.
Spis treści
Funkcje środków stylistycznych
Zastosowanie środków stylistycznych umożliwia wyrażenie emocji, wzmocnienie kreacji poetyckiej opisywanego zjawiska oraz osiągnięcie efektu odbioru zaplanowanego przez twórcę. Środki wyrazu artystycznego pozwalają odnieść się do wyobraźni odbiorcy i jego uczuć, trafić w jego gust lub dopasować utwór literacki do prądu twórczego epoki.
Rodzaje środków stylistycznych
Wyróżnić możemy środki stylistyczne wyrażające się w warstwie językowej utworu, czyli środki fonetyczne oraz środki słowotwórcze oraz te, które nadają tekstowi oryginalnych, charakterystycznych cech za sprawą wykorzystania wyszukanego słownictwa, czyli środki leksykalne. Niektóre środki stylistyczne odnoszą się do figur słów i zdań, jak środki składniowe, lub bezpośrednio odwołują się do tradycji literackiej – te ostatnie noszą nazwę środków semantycznych.
Środki fonetyczne
Środki fonetyczne związane są z brzmieniem wyrazów. Za sprawą odpowiednio skomponowanych głosek możliwe jest osiągnięcie w utworze lirycznym wrażenia ruchu lub uczynienia przekazu o wiele bardziej dynamicznym. Środki fonetyczne to:
Onomatopeja – czyli inaczej dźwiękonaśladownictwo. Polega ona na włączaniu do utworu wyrazów, które naśladują swoim brzmieniem prawdziwe zjawisko lub dźwięki, które wydaje opisywany przez autora przedmiot. Onomatopeje mogą być wyrazami już istniejącymi i wykorzystywanymi w mowie (np. stuka), jak również wymyślonymi i służącymi tylko określeniu dźwięku (bum, trach).
Po czwarte - jak
Poznać, kto ptak,
A kto nie ptak?
A po piąte przez dziesiąte
Będą ćwierkać, świstać, kwilić,
Pitpilitać i pimpilić
Ptasie radio, Julian Tuwim
Eufonia – jest to tzw. instrumentalizacja głosowa, która polega na harmonijnym doborze dźwięku. Eufonia jako środek fonetyczny sięga czasów starożytnych, w których najważniejsze było, by podkreślać rzeczy „dobre i piękne”. By osiągnąć efekt eufonii twórca musi postarać się, by wyeliminować z utworu dźwięki nieprzyjemne (syczące, szumiące jak s lub sz, ż). Przeciwieństwem eufonii jest kakafonia, czyli nagromadzenie chaotycznych i nieprzyjemnie brzmiących dla ucha dźwięków.
Ty, co Rzym wpośród Rzyma chcąc baczyć pielgrzymie,
a wżdy baczyć nie możesz w samym Rzyma Rzymie,
patrzaj na okrąg murów i w rum obrócone
Epitafium Rzymowi, Mikołaj Sęp Szarzyński
Aliteracja – aliteracja to nic innego jak zabieg polegający na skomponowaniu wersu przy pomocy słów rozpoczynających się na tą samą głoskę. Aliteracja jest bardzo popularnym środkiem fonetycznym w wielu językach. Przykładami aliteracji mogą być:
veni – vidi – vici
biją Boże bębny
takes two to
tango
Rym – rym jest to celowy układ brzmienia w zakończeniach wyrazów. Rymy podzielić możemy na żeńskie, męskie, dokładne, niedokładne, gramatyczne, daktyliczne oraz banalne (tak zwane „rymy częstochowskie”). Rymy mogą być umieszczone w utworze w sposób parzysty (postępujący po sobie w kolejnych wersach) lub krzyżowy (pojawiając się co dwa wersy).
Chcecie bajki? Oto bajka:
Była sobie Pchła Szachrajka.
Niesłychana rzecz po prostu,
By ktoś tak marnego wzrostu
I nędznego pchlego rodu
Mógł wyczyniać bez powodu
Takie psoty i gałgaństwa,
Jak pchła owa, proszę państwa.
Przygody pchły szachrajki, Jan Brzechwa
Rytm – jest to środek fonetyczny, który umożliwia uzyskanie efektu powtarzalności niektórych akcentów, głosek lub części kompozycyjnych, co służy przede wszystkim harmonizacji wypowiedzi i nadaniu jej przyjemnego brzmienia.
Wysokie góry i odziane lasy!
Jako rad na was patrzę, a swe czasy
Młodsze wspominam, które tu zostały.
Kiedy na statek człowiek mało dbały.
Do gór i lasów, Jan Kochanowski
Środki słowotwórcze
Środki słowotwórcze pozwalają na zbudowanie obrazu poetyckiego za sprawą wykorzystania odpowiednich cząstek słowotwórczych zawartych w konkretnych wyrazach. Do środków słowotwórczych zaliczamy:
Zgrubienie – czyli wyraz pochodny od wyrazu podstawowego, który przy pomocy odpowiedniego formatu potęguje cechy opisywanego zjawiska, rzeczy lub istoty (np. bucior – jako ogromny but)
Zdrobnienie – w pewien sposób odwrotność zgrubienia. Zdrobnienie to wyraz pochodny, który za sprawą odpowiednio dobranego formantu łagodzi znaczenie opisywanego zjawiska, rzeczy lub istoty, a tym samym opisując je w sposób pozytywny lub nieco pogardliwy (np. bucik, książeczka, dziewczynka). Zdrobnienia często mają zabarwienie emocjonalne.
Neologizm – jest to nowy wyraz, który został utworzony na podstawie reguł gramatycznych danego języka. Rodzajami neologizmów są:
- Neologizmy artystyczne – utworzone przez artystów w celu opisania konkretnego zjawiska (wiele przykładów znajdziemy w wierszach Leśmiana (tzw. leśmianizmy: najdalszość, zmorowanie, bezżałoba, bezrozumie, niepojętność) i Białoszewskiego (namuzowywanie))
- Neologizmy obiegowe – takie, które zakorzeniły się w mowie codziennej i nie pełnią już funkcji artystycznych (np. plażing czy popularna ostatnio alternatywka)
Złożenie – złożeniem są wyrazy, które powstały przez połączenie dwóch lub więcej innych wyrazów i wytworzyły tym samym nowe funkcje znaczeniowe (np. bałwochwalczy – od słów „bałwan” i „chwalenie”. Postawa bałwochwalcza odnosi się do wierzeń pogańskich, w czasach których określenie „bałwan” znaczyło „bóstwo”, „bożek”. Znaczenie złożenia tłumaczyć można zatem jako „chwalenie bałwanów”. W potocznej mowie przejawianie tendencji do bałwochwalstwa charakteryzuje nadmierny zachwyt nad jakąś osobą lub zagadnieniem.
Środki leksykalne
Wykorzystanie środków leksykalnych w utworze objawia się umieszczeniem w nim dobranych zgodnie z intencją autora słów przez niego stworzonych lub takich, które swoje źródła posiadają m.in. w gwarach lub mowie potocznej.
Archaizm – wyraz, który wyszedł z powszechnego użycia, uznawany jest za słowo przestarzałe i niekiedy niezrozumiałe dla współczesnych odbiorców.
A baby, gdy lnu niemasz, niech konopie przędą.
A niechaj narodowie wżdy postronni znają,
Do tego co czytał, Mikołaj Rej
Eufemizm – określenie mające na celu wyeliminowanie wyrazów niekulturalnych lub obraźliwych. Zastąpienie nieprzyzwoitej treści eufemizmem pozwala na uniknięcie zbyt emocjonalnego komunikatu i przejawów agresji językowej (np. niezbyt mądry zamiast: głupi).
Epitet – jest to wyraz, który określa rzeczownik. Jest figurą retoryczną, pomaga zatem wzbogacić wypowiedź o zaprezentowanie konkretnych cech opisywanego zjawiska (np. mroźna zima, ogromne jezioro).
Peryfraza – jest to środek stylistyczny, który pozwala na uniknięcie powtórzeń w tekście. Inaczej mówiąc: jest to omówienie polegające na zastąpieniu wyrazu opisem danego zjawiska lub rzeczy (np. zamiast media – czwarta władza).
Hiperbola – służy wyolbrzymieniu cech opisywanego zjawiska. Stosując hiperbolę twórca chce podkreślić znaczenie elementów wypowiedzi (np. bezbrzeżny ocean – jako podkreślenie jego wielkości).
Składniowe środki stylistyczne
Środki składniowe należą do tak zwanych figur retorycznych. Wszystkie środki składniowe podzielić możemy na dwa rodzaje: figury myśli i figury słów.
Figury słów
Elipsa – polega na opuszczeniu jednej z części wypowiedzi, w celu precyzyjnego skonstruowania wypowiedzi. Elipsa pomaga przede wszystkim wtedy, gdy kontekst opisywanej sytuacji nie wymaga rozwinięcia (np. Kacper poszedł do sklepu, zamiast: Kacper poszedł do sklepu na zakupy)
Anafora – jest środkiem stylistycznym, który służy przede wszystkim podkreśleniu istoty używanego w wypowiedzi słowa. W utworach literackich anafora mieści się tam, gdzie każdy z wersów rozpoczyna się od tego samego słowa.
I ten, co domy i ten, co cię wiezie,
I ta, co idąc, nie idzie, a tańczy
I nawet w sklepie obwinią ci śledzie
Don Kiszot, Stanisław Grochowiak
Epifora – w utworze lirycznym epifora jest innym wariantem anafory. Wyrażenie, na którego podkreśleniu zależy autorowi tekstu, znajduje się nie na początku, a u końca kolejnych wersów.
Gdy byłem dzieckiem,
mówiłem jak dziecko,
czułem jak dziecko,
myślałem jak dziecko.
Nowy Testament, List do Koryntian
Szyk przestawny – oznacza zmianę kolejności wyrazów w wersie, a więc zmianę składni.
Anakolut – jest to zniekształcenie składni zdania, pełniące funkcję takiego przestawienia wyrazów w wypowiedzi lub wersie, by sprawiał on wrażenie niezrozumiałego lub pozbawionego logiki.
Otwórz oczy, to jesteś tryskającym powietrzem zdrój żywy.
Wolność, Krzysztof Kamil Baczyński
Figury myśli
Pytania retoryczne – jest to zabieg językowy mający na celu zainteresowanie odbiorców. Pytanie retoryczne jest pytaniem, na które jego autor nie oczekuje odpowiedzi. Przykład: No i po co czytasz ten artykuł? Czy ja mówię niewyraźnie?!
Apostrofy – bezpośrednie zwroty do adresata, mające przykuć uwagę odbiorcy i określić bezpośredniego adresata utworu.
Kochani ludożercy
nie patrzcie wilkiem
na człowieka
który pyta o wolne miejsce
w przedziale kolejowym
List do ludożerców, Tadeusz Różewicz
Antytezy – polega na celowym zestawieniu ze sobą przeciwnych sobie części zdania. Zabieg ten ma na celu pogłębienie ekspresji i odpowiednie scharakteryzowanie opisywanej sytuacji (np. „Bóg się rodzi, moc truchleje”. Antyteza często mylona jest z oksymoronem, jednak należy pamiętać, że oksymoronem w podanym przykładzie będzie wyłącznie „moc truchleje”, natomiast antytezą cały wers, wskazujący na kontrast opisywanej sytuacji).
Wykrzyknienia – służą wzmocnieniu wypowiadanej myśli przy pomocy odpowiednich znaków graficznych (wykrzyknika).
Semantyczne środki językowe
Środkami semantycznymi nazywamy te zabiegi językowe, które odnoszą się do znaczenia utrwalonego w tradycji literackiej. Rodzajami semantycznych środków językowych są:
Alegoria – jest to opis lub przestawienie występujące w sztuce, które poza znaczeniem dosłownym posiadają również ukryte, dodatkowe znaczenie. Alegorie są trwale zakorzenione w tradycji – np. alegorią zła jest wąż.
Symbol – jest to opis lub przedstawienie występujące w sztuce, które podobnie jak alegoria posiadają ukryte znaczenie. Pamiętać należy, że symbol nie jest utrwalony na stałe w tradycji i może przyjmować różne znaczenia lub w każdej kulturze prezentować się w nieco inny sposób.
Metafora – inaczej przenośnia. Zabieg językowy, który umożliwia przeniesienie znaczenia konkretnego wyrazu na inne lub kilka innych w taki sposób, by ubarwić wypowiedź poetycką lub przemówienie. Autor tworzący metaforę przenosi sens wypowiedzi, o który mu chodzi, na stworzony przez siebie obraz liryczny.
Synekdocha – jest figurą retoryczną, której celem jest opis pewnej całości za sprawą jej części (a więc – cztery kąty, a nie: mieszkanie) lub w odwrotny sposób – części za sprawą całości (czworonóg, zamiast: pies). Synekdocha pozwala uniknąć powtórzeń i nadaje odpowiedniego rytmu utworowi.
Oksymoron – służy przeciwstawieniu sobie wyrazów w celu wzbudzenia konkretnej reakcji odbiorcy (np. zimny lód, żywy trup).
Personifikacja – polega na przedstawieniu zwierząt, zjawisk, rzeczy lub form abstrakcyjnych w taki sposób, by spełniały wszystkie cechy ludzi. Personifikacja jest częstym zabiegiem m.in. w bajkach, w których zwierzęta posiadają zestaw cech ludzkich.
Animizacja – inaczej ożywienie. Jest to nadanie cech istot żywych rzeczom lub zjawiskom abstrakcyjnym (np. tańczący kamień, biegnące chmury).
Czytaj dalej: Alegoria - definicja, przykłady
