Nowela Elizy Orzeszkowej „Gloria victis” ukazała się w zbiorze o tym samym tytule w 1910 roku. Przedstawia opowieść spersonifikowanej natury, która opowiada o wydarzeniach z czasów powstania styczniowego. Tytuł to łaciński zwrot, oznaczający „chwała zwyciężonym”, będący parafrazą słów vae victis („biada zwyciężonym”).
Utwór stanowi zmodyfikowaną wersję klasycznej noweli. Nie ma charakteru tendencyjnego, nie spełnia więc podstawowego założenia literatury pozytywistycznej. Nowele tej epoki zazwyczaj miały propagować idee nauki lub pracy. Utwór jest utrzymany w podniosłym tonie i ma upamiętniać poświęcenie uczestników powstania styczniowego. W utworze rozmowa wiatru z lasem przeplata się z opowieścią drzew i polnych kwiatów o losach młodych żołnierzy.
Nowela nie odznacza się typową dla tego gatunku ciągłością. Fabuła nie ma charakteru przyczynowo-skutkowego. Lokalna przyroda nie relacjonuje wydarzeń w chronologiczny, uporządkowany sposób. Kilkukrotnie powraca opowieść na temat przybycia żołnierzy do lasu. Rośliny wzajemnie uzupełniają swoje słowa i dzielą się wspomnieniami z wiatrem. Orzeszkowa nie zrealizowała więc typowego dla noweli schematu. W utworach tego gatunku wydarzenia zazwyczaj przebiegają w uporządkowany sposób. Na początku następuje zawiązanie akcji, następnie rozwój, punkt kulminacyjny i rozwiązanie akcji. Czytelnik nie zastanawia się, jak skończą się losy powstańców. Od początku utworu wiadomo, że w lesie znajdują się ich mogiły. Niepokój stopniowo narasta, czytelnik zdaje sobie sprawę, że zagrożenie jest coraz bliżej, powstańcy stracą życie w nierównej walce.
Nowela charakteryzuje się jednak, typową dla tego gatunku, zwięzłością. Utwór dzieli się na kilka krótkich epizodów: powstanie styczniowe, przyjaźń Jagmina i Mariana Tarłowskiego, miłość Anieli Tarłowskiej i Jagmina oraz losy dowódcy Romualda Traugutta. W utworze pojawiają się tylko trzy postaci pierwszoplanowe: Marian Tarłowski, Jagmin oraz Romuald Traugutt. Obecne są liczne postaci drugoplanowe, ale autorka nie rozwija zbytnio ich charakterystyki.
Wyjątkowość noweli wynika również z uczynienia przyrody narratorem. Leśne drzewa i polne kwiaty opowiadają o wydarzeniach, których doświadczyły w żywy, emocjonalny sposób. Są zdolne do uczuć i własnych przemyśleń, tak samo jak ludzie. Relacja drzew i kwiatów jest wiarygodna, ponieważ są świadkami wydarzeń sprzed lat. Rośliny nie są wszechwiedzące, opowiadają tylko o tym, co same widziały. Poetka posłużyła się uosobieniem i ożywieniem, aby rośliny mogły przerwać swoje milczenie. Drzewa i kwiaty zdecydowanie stają po stronie powstańców. Wiatr również współczuje młodym żołnierzom, którzy poświęcili życie dla ojczyzny. Pamięć przyrody zostaje w utworze zestawiona z zapomnieniem ze strony ludzi. Drzewa i kwiaty wciąż wspominają powstańców, chociaż ich mogił nikt już nie odwiedza. Wskazuje to na przesłanie noweli. Orzeszkowa chciała upamiętnić poświęcenie powstańców i ocalić ich od zapomnienia.
Utwór jest napisany stylem wysokim, odpowiadającym jego podniosłej tematyce. W noweli obecne są liczne pytania retoryczne, zwłaszcza na początku utworu oraz w fragmentach o charakterze refleksyjnym. Jako przykład, może posłużyć rozmowa Jagmina i Mariana, którzy zastanawiają się, dlaczego urodzili się akurat w takich czasach. Autorka posłużyła się poetyckim językiem, pojawiają się personifikacje, ożywienia, porównania i metafory. Tekst noweli jest także silnie zabarwiony uczuciowo. Obecne są hiperbole, które opisują heroiczną walkę oraz męczeńską śmierć powstańców. Mimo stylizacji baśniowej, pojawiają się określenia, wprowadzające mroczny, przygnębiający nastrój. Autorka opisała chęć zemsty, krwawe walki oraz pogrzebanie młodych żołnierzy w mogile. Powstanie styczniowe urasta więc do rangi mitycznego, legendarnego wydarzenia, które będzie wspominane przez kolejne pokolenia.
Nowela przypomina poetycką baśń. Litewskie Polesie nabiera cech baśniowej krainy przez poetyckie opisy przyrody. Orzeszkowa nie pisze o niektórych kwestiach wprost, cenzurując prawdziwy przekaz noweli. W utworze nie pojawia się wzmianka o Rosjanach, są nazywani „wojskiem ogromnym” lub „szarą masą ogromną”. Utwór ukazał się po zelżeniu cenzury pod wpływem wybuchu rewolucji w 1905 roku. W noweli pojawiają się też typowe dla baśni motywy. Dobro, reprezentowane przez powstańców, walczy ze złem, czyli wojskami rosyjskimi. Bohaterowie są zdolni do poświęcenia w imię wyższego dobra - wolności ojczyzny.
W utworze przeplatają się rzeczywistość realna i nadprzyrodzona. Elementem fantastycznym jest opowiadanie historii przez przyrodę. Opisywane wydarzenia są jednak realistyczne. W utworze pojawiają się również nawiązania do starożytności i mitologii. Traugutt zostaje porównany do spartańskiego dowódcy Leonidasa, który walczył w wąwozie termopilskim do ostatniego żołnierza. Jagmin przypomina z kolei Herkulesa i Scypiona, rzymskiego dowódcę z czasów wojen punickich. Pojawiają się także nawiązania biblijne. Los Romualda Traugutta zostaje porównany do ukrzyżowania Chrystusa. Przypomina także biblijnego Mojżesza, prowadzącego lud do ziemi obiecanej. Dowódca chciał doprowadzić swoich rodaków do wolności. Patetyczny język oraz stylizacje mitologiczne i biblijne podkreślają podniosłą wymowę utworu. Orzeszkowa przedstawiła w ten sposób heroizm i poświęcenie z pozoru zwyczajnych ludzi.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.