W powieści Stefana Żeromskiego „Syzyfowe prace” ważną rolę odgrywa motyw młodości. Większość bohaterów to uczniowie, uczęszczający do gimnazjum w Klerykowie. Autor przedstawia proces ich dojrzewania. Z zagubionych, małych chłopców stają się dorosłymi, świadomymi mężczyznami. Ich dorastanie nie jest jednak proste, ponieważ dodatkowo utrudniają je represje po upadku powstania styczniowego. Uczniowie są poddawani ciągłej rusyfikacji, nauczyciele starają się zabić w nich wszelkie uczucia patriotyczne. Główny bohater powieści - Marcin Borowicz, przechodzi wewnętrzną przemianę. Na początku utworu jest zastraszonym dzieckiem, które nie radzi sobie z dala od rodziców. Stopniowo staje się pewnym siebie młodym mężczyzną, który jest w stanie wykorzystać dobre relacje z radą pedagogiczną dla swoich korzyści. Często zmieniają się jego poglądy. Po przejściu fazy gorliwej religijności staje się ateistą. Ulega rusyfikacji, aby później stać się prawdziwym patriotą.
Istotną rolę odgrywa motyw patriotyzmu. Większość uczniów przebywa z dala od domu, w momencie zapisania do szkoły, rodzice przestają brać udział w ich wychowaniu. Chłopcy są więc całkowicie zależni od swoich nauczycieli i łatwo ulegają ich wpływowi. Uczniowie nie zdają sobie sprawy, czym jest patriotyzm, ponieważ uczą ich Rosjanie lub zruszczeni Polacy. Nauczyciele robią wszystko, żeby przedstawić im Polskę w negatywnym świetle. Uczą sfałszowanej historii, przedstawionej w stronniczych podręcznikach, w szkole panuje zakaz mówienia po polsku. Uczucia patriotyczne w chłopcach budzi dopiero nowy uczeń - Bernard Zygier, który odważnie recytuje „Redutę Ordona”. Zdobywa się na to, na co bierny profesor Sztetter nigdy by się nie odważył. Marcin i jego koledzy zaczynają dostrzegać manipulację nauczycieli i na własną rękę zgłębiają polską literaturę, stając się patriotami.
Ze względu na miejsce wydarzeń, w utworze pojawia się motyw szkoły. Na początku powieści, Marcin trafia do szkoły przygotowawczej w Owczarach. Ma osiem lat i bardzo tęskni za domem i rodziną. Językiem wykładowym jest rosyjski, którego chłopiec nie zna, ma więc problemy z nauką. Szkołę prowadzi pan Wiechowski, zapalony rusyfikator. Wpaja podopiecznym rosyjski alfabet, gramatykę, tradycję, a nawet religię. Zakazuje uczniom modlitwy w języku polskim, co wywołuje sprzeciw ich matek. Wobec nieposłusznych lub mniej zdolnych dzieci stosuje surowe kary, na ścianie wisi dyscyplina. Szkoła w Owczarach nie rozwija w uczniach ciekawości świata. Nauka polega na uczeniu się na pamięć. Następnie, Borowicz trafia do gimnazjum w Klerykowie. Aby się do niego dostać, należy zapłacić profesorowi Majewskiemu. Uczniowie są intensywnie rusyfikowani. W szkole nie można mówić w języku polskim, codziennie śpiewany jest hymn ku czci rosyjskiego cara. Lekcje polskiego są nieobowiązkowe i odbywają się rano, aby zniechęcić uczniów do uczestnictwa. Chłopcy nie poznają tam twórczości największych polskich poetów. Rusyfikacja staje się jeszcze bardziej intensywna, gdy dyrektorem zostaje Kriestioobriodnikow, a inspektorem Zabielskij. Uczniowie poznają literaturę, historię i kulturę wyłącznie z rosyjskiego punktu widzenia. Są coraz bardziej osaczani przez nauczycieli, którzy kontrolują ich nawet w czasie wolnym. Gospodarze klasy i nauczyciele odwiedzają stancje w ciągu dnia i nocy, przeprowadzają rewizje oraz podsłuchują rozmowy. Pobyt w gimnazjum coraz bardziej przypomina więzienie.
W utworze obecny jest więc motyw rusyfikacji. W zaborze rosyjskim panują surowe represje po upadku powstania styczniowego. Nauczyciele starają się zniechęcić swoich uczniów do wszystkiego, co polskie. Zagubieni młodzi chłopcy często ulegają ich wpływowi. Borowicz zdobywa sympatię inspektora Zabielskiego. Zakłada nawet koło miłośników literatury rosyjskiej. Do czasu dołączenia do klasy Bernarda Zygiera, Marcin nie ma okazji, aby poznać polską poezję i prozę. Lekcje języka polskiego są nieinteresujące i traktowane gorzej do innych przedmiotów, a literaturę objęto cenzurą. Uczniowie nie mają dostępu do wszystkich książek. Rozmowy w języku polskim, nawet na przerwach, są surowo karane. Nauczyciele Polacy nie utrzymują kontaktu z uczniami poza szkołą, a jeśli to konieczne, rozmawiają z nimi w języku rosyjskim. Chłopcy nie mają pozwolenia na odwiedzanie teatru, gdy wystawiane są polskie sztuki. Pojawienie się na przedstawieniu rosyjskim skutkuje specjalnymi względami ze strony rady pedagogicznej. Jednym z najbardziej dobitnych przejawów rusyfikacji są lekcje historii, prowadzone przez Kostriulewa, na których opowiada o zbrodniach, dokonanych przez polskie zakonnice.
Istotną rolę odgrywa motyw nauczyciela. Większość pedagogów w utworze to narzędzia rusyfikacji. Należy do nich Wiechowski, który stara się wyprzeć z umysłów uczniów nawet katolicyzm. Jego praca zostaje doceniona przez dyrektora Jaczmieniewa, któremu matki uczniów skarżą się na nauczanie w języku rosyjskim. W klerykowskim gimnazjum, nawet Polacy biorą udział w procesie rusyfikacji, ponieważ boją się, że stracą stanowisko. Nauczyciel języka polskiego - profesor Sztetter, nawet nie stara się zainteresować uczniów swoim przedmiotem. Porzuca wszelkie ideały, pracuje jedynie, aby utrzymać rodzinę. Nauczyciele wmawiają uczniom, że Polska to zły kraj, który jest niezdolny do suwerennego funkcjonowania. Na tle pozostałych pedagogów wyróżnia się Antoni Paluszkiewicz. Poświęca czas na nauczanie ubogiego Jędrzeja Radka, co otwiera mu drogę do dalszej edukacji. Paluszkiewicz nie jest zamożny, ale opłaca naukę chłopca w progimnazjum w Pyrzogłowach.
Pojawia się także motyw miłości. Borowicz zakochuje się w Annie Stogowskiej, z którą nie zamienia ani słowa. Młodzi spotykają się podczas nauki w parku, ale mają odwagę wyłącznie na nawiązanie kontaktu wzrokowego. Stogowska jest obciążona obowiązkami domowymi, nie ma czasu na życie towarzyskie oraz przysięga, że nigdy nie wyjdzie za mąż. Miłość Borowicza jest więc niespełniona. Gdy wraca do Klerykowa po egzaminie dojrzałości, okazuje się, że dziewczyna wyjechała z ojcem do Rosji.
W powieści obecny jest również motyw wsi. Autor przedstawia ubóstwo XIX-wiecznego chłopstwa. Przykładem skrajnej biedy jest Lejba Koniecpolski, który posiada tylko dwie kozy. Podczas prac polowych, musi zaprzęgać do brony swoją żonę lub siebie. Mieszka w krzywej chacie, a jego rodzina je wyłącznie ziemniaki. Całkowicie odmienne jest życie Scubioły, który wywłaszczył swoich sąsiadów i zajmuje się pożyczaniem pieniędzy na procent. Ma kilkaset morgów ziemi, kilkadziesiąt sztuk bydła oraz bogate budynki gospodarskie. Na polskiej wsi widoczne są więc kontrasty. Przykładem ubogiego chłopa jest Jędrzej Radek, syn fornala. Chłopak wstydzi się swojego pochodzenia i w nauce dostrzega jedyną szansę, aby nie podzielić losu ojca.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.