Przewodnim tematem powieści Aleksandra Kamińskiego „Kamienie na szaniec” jest motyw wojny. Akcja utworu obejmuje trzy lata, od czerwca 1939 roku do sierpnia 1943 roku. W znacznym stopniu przypada więc na czasy II wojny światowej, która ma decydujący wpływ na losy bohaterów. Młodzi ludzie muszą zrezygnować ze swoich planów i marzeń, aby walczyć w obronie ojczyzny. Już na początku powieści, harcerze należący do drużyny „Buków” zastanawiają się, czy nie wybuchnie wojna. Ich najgorsze przeczucia stają się prawdą.
Powieść stanowi wartościowe świadectwo historyczne, ponieważ opiera się na prawdziwych wydarzeniach. Kamiński napisał ją na podstawie rozmowy z Tadeuszem Zawadzkim („Zośką”). Opisani bohaterowie nie są więc wyłącznie wytworem jego wyobraźni. Po wybuchu II wojny światowej, młodzi chłopcy inspirują się tajnym pisemkiem - pierwszym numerem „Polski Ludowej”.
Członkowie „Buków” na wiele sposobów walczą z okupantem. Początkowo pracują w komórce więziennej, później dołączają do Małego Sabotażu i Grup Szturmowych, a po odpowiednim przeszkoleniu biorą udział w coraz bardziej niebezpiecznych akcjach. Wojna jest obecna w każdym aspekcie życia bohaterów, wpływa nie tylko na ich dalszą edukację, ale też wzajemne relacje. Maturzyści muszą zmienić się w dorosłych, silnych mężczyzn. Wojna odbiera poczucie bezpieczeństwa, przyjaciół i rodzinę. Konieczność zabijania odciska piętno na psychice, od którego ocaleni nigdy się nie uwolnią.
Z II wojną światową nierozerwalnie jest związany motyw walki z okupantem. Mimo młodego wieku, bohaterowie od początku są przekonani, że muszą stanąć do walki w obronie ojczyzny. Stopniowo otrzymują coraz bardziej odpowiedzialne i niebezpieczne zadania. Chłopcy początkowo zajmują się uliczną propagandą i poszukują miejsca dla siebie w Polsce Podziemnej. Zaangażowali się w kolportaż podziemnej prasy oraz podejmowali się dorywczych, fizycznych prac.
W końcu chłopcom udało się dostać do podziemia, gdzie pracowali w komórce więziennej, roznosząc grypsy. Udawało im się połączyć pracę zarobkową, zlecone zadania i tajną edukację. Jeszcze bardziej aktywni stali się po przystąpieniu do Małego Sabotażu. Rudy, Alek i Zośka zaangażowali się w szereg akcji. Należały do nich akcja fotograficzna, akcja kinowa, akcja o kryptonimie „Paprocki”, akcja związana ze sklepami mięsnymi, akcja 3 maja, akcja 11 listopada, akcja ukazująca jedność z rządem emigracyjnym oraz akcja odsłonięcia polskiej tablicy na pomniku Mikołaja Kopernika.
Następnie, bohaterowie dołączyli do Grup Szturmowych, które włączono do krajowych oddziałów Sił Zbrojnych. Chłopcy przeszli szkolenie z bronią i zaczęli uczestniczyć w bardziej ryzykownych akcjach. Wysadzili niemiecki pociąg towarowy, brali udział w rozbrajaniu Niemców, gdy Rudy zastrzelił gestapowca oraz zaangażowali się w ewakuację konspiracyjnych materiałów, co poskutkowało poważnym zranieniem Rudego. Najbardziej tragiczna okazała się jednak akcja pod Arsenałem, gdy chłopcy odbili skatowanego Rudego z rąk gestapo. Alek zmarł na skutek odniesionych ran, Rudy również nie zdołał wyzdrowieć. Mimo załamania po śmierci Rudego, Zośka dalej brał udział w walce. Podjął się odbicia więźniów z transportu z Majdanka do Oświęcimia oraz próby wysadzenia mostu pod Czarnocinem. Zośka również zginął w walce, podczas akcji likwidacji posterunków żandarmerii niemieckiej.
W utworze obecny jest więc także motyw śmierci. W literaturze rzadko zdarza się, aby każdy z głównych bohaterów stracił życie. Powieść Aleksandra Kamińskiego jest jednak oparta na prawdziwych wydarzeniach, dlatego właśnie tak się dzieje. Utwór ukazuje brutalne wojenne realia, w których życie może stracić każdy, bez względu na to, jakim jest człowiekiem. Alek umiera na skutek obrażeń, odniesionych w akcji pod Arsenałem. Życie traci również Rudy, skatowany przez gestapo.
Jedynym pocieszeniem w jego sytuacji jest udane odbicie z rąk Niemców. Rudy umiera w otoczeniu bliskich. Autor ukazuje nie tylko cierpienie umierających, ale też ból ich rodziny i przyjaciół. Po śmierci Rudego, Zośka na jakiś czas wycofuje się z walki i ucieka na wieś. Stawia jednak obowiązki wobec ojczyzny na pierwszym miejscu, dlatego wraca do Warszawy. Ostatni z trzech głównych bohaterów również traci życie. Jest jedyną ofiarą akcji likwidowania posterunków niemieckiej żandarmerii.
Powieść porusza również motyw dojrzewania. Bohaterowie zmieniają się pod wpływem wojennych doświadczeń. Okoliczności, w których żyją, zmuszają ich do szybkiego dojrzewania. Nie mogą stopniowo wchodzić w dorosłe życie, ciążą na nich o wiele poważniejsze obowiązki, niż na ich rówieśnikach, urodzonych w czasach pokoju. Młodzi harcerze stają się silnymi żołnierzami, którzy mają odwagę stanąć oko w oko z okupantem i zabijać, jeśli wymaga tego sytuacja.
Ważną rolę w utworze odgrywają relacje między bohaterami. Pojawia się więc motyw przyjaźni. Walka dla wspólnego dobra i ciągłe poczucie zagrożenia powodują, że między chłopcami tworzą się silne więzi. Jako dowód może posłużyć ich determinacja podczas ryzykownej akcji pod Arsenałem, gdy dochodzi do uwolnienia Rudego. Młodzi żołnierze zdają sobie sprawę, że mogą stracić życie, ale nie zostawiają przyjaciela na pewną śmierć w rękach gestapo. Wyjątkowa więź łączy Zośkę i Rudego. Zawadzki nie może pogodzić się ze śmiercią Bytnara, wycofuje się z walki i zaszywa na wsi, aby pozbierać myśli. Spisuje nawet wspomnienia o swoim przyjacielu.
W powieści obecny jest także motyw miłości, chociaż to uczucie odgrywa w utworze mniejszą rolę, niż przyjaźń. Okoliczności, w których znaleźli się bohaterowie nie sprzyjają romansom. Alek znalazł jednak narzeczoną - Basię. Ich młodzieńcza miłość była szczera i pełna oddania. Basia do samego końca czuwała przy łóżku umierającego Alka.
Autor porusza też motyw przesłuchania. Nie stara się upiększyć ani złagodzić opisu technik, stosowanych wobec więźniów przez gestapo. Rudy został poddany wielogodzinnym przesłuchaniom i torturom. Przyjaciołom udało się go odbić z rąk gestapo, ale obrażenia okazały się zbyt poważne - chłopak zmarł. W powieści pojawia się naturalistyczny opis potwornego bicia do momentu utraty przytomności.
Powieść przedstawia motyw bohaterstwa. Postawa młodych Polaków zasługuje na szacunek. Chłopcy ruszają do walki, chociaż zdają sobie sprawę, że mogą stracić życie. Uczucia patriotyczne okazują się silniejsze niż strach. Chłopcy nie odmawiają udziału w akcjach, szkolą się, aby móc przyjmować coraz bardziej odpowiedzialne zadania.
Aktualizacja: 2022-08-11 20:23:55.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem lub wyślij maila: [email protected]. Bardzo dziękujemy.