„Deszcz jesienny” to wiersz Leopolda Staffa pochodzący ze zbioru „Dzień duszy”. Został wydany w 1903 roku i jest doskonałym przykładem liryki epoki Młodej Polski. Poeta zainteresował się tematyką nastrojową, opisywaniem swoich osobistych doświadczeń. Stworzenie wiersza przypadło na pierwszy okres twórczości Staffa, gdy przeżywał fascynację modernizmem. Poeta widział świat pesymistycznie, wierzył w wielkość człowieka, ale jednocześnie zdawał sobie sprawę z ogromnej samotności, z którą musi zmagać się jednostka. Wiersz jest jednym z najbardziej znanych utworów nacechowanych dekadencką atmosferą.
Gatunek literacki utworu jest trudny do jednoznacznego określenia. Biorąc pod uwagę tematykę, należy do liryki nastroju. Na pierwszy plan wysuwają się klimat, odczucia, aura, a nie konkretne rozważania filozoficzne, czy opis sytuacji lirycznej. Utwór zalicza się do liryki bezpośredniej, gdzie podmiot liryczny ujawnia swoją obecność w utworze i wprost wyraża swoje przemyślenia. Świadczą o tym czasowniki w pierwszej osobie liczby pojedynczej i odpowiednie zaimki osobowe („w me okno”, „dziś mnie opuścił”, „jestem samotny”). Budowa utworu przypomina pieśń, przez swój regularny rytm i powtarzający się układ rymów i akcentów. Jedna ze strof pełni funkcję refrenu, ponieważ występuje kilka razy w podobnej formie. Ze względu na epokę, w której powstał, utwór można nazwać też wierszem młodopolskim.
Deszcz jesienny to utwór sylabotoniczny, składa się z siedmiu strof, które rozdziela refren, pojawiający się cztery razy. Strofy mają po dziesięć wersów, z wyjątkiem refrenu, który ma ich sześć. Wiersz został napisany dwunastozgłoskowcem, ze średniówką po szóstej zgłosce. Pojawiają się rymy żeńskie parzyste w układzie aa bb aa. Podmiotem liryczny jest jednocześnie bohaterem utworu. Autor zastosował zabieg psychizacji krajobrazu, charakterystyczny dla epoki Młodej Polski. Zjawiska przyrody mają wpływ na stan emocjonalny obserwujących je ludzi. Jest to zgodne z maksymą Henriego Amiela, mówiącą że „każdy krajobraz jest stanem duszy”.
Utwór ma bardzo bogatą warstwę stylistyczną. Zastosowane środki oddają nastrój melancholii i obrazują padający deszcz. Poeta zastosował klamrę kompozycyjną, refren rozpoczyna i zamyka utwór. Występują również liczne paralelizmy, czyli podobieństwa w budowie różnych części wiersza. Strofa pełniąca funkcję refrenu za każdym razem rozpoczyna się podobnym wersem („O szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny”, „To w szyby deszcz dzwoni, deszcz dzwoni jesienny”). Zakończenia zwrotek są podobne tematycznie, pojawia się w nich czasownik „płakać” w różnych formach („rozpacz tak płacze”, „ludzie w krąg płaczą”, „płomienne łzy płacze”). Regularna kompozycja przypomina jednostajnie spadające krople, co ma sprawiać wrażenie monotonii.
Padający deszcz ilustruje także instrumentacja głoskowa, czyli nagromadzenie głosek miękkich i szeleszczących „ś”, „s”, „sz”, „cz”, „dz” w utworze („światła szarego blask sączy się senny”, „i pluszcze”, „szatan szedł smutny śmiertelnie”). Pojawiają się także liczne onomatopeje, opisujące dźwięki ulewy („dzwoni”, „padają i tłuką”, „jęk szklany”). Dla poezji młodopolskiej charakterystyczne były też synestezje, czyli łączenie różnych doznań zmysłowych, na przykład słyszenie dźwięku za pomocą wzroku. W utworze pojawia się wers „światła szarego blask sączy się senny”. Światło nabiera cech właściwych cieczy, może powoli kapać, tak jak krople wody.
Rytm utworu jest stały, również dzięki anaforom, w strofie czwartej na początku wersów powtarzają się słowa „kto” i „ktoś”. Emocjonalny charakter wiersza podkreślają inwersje, czyli zmiany tradycyjnego szyku zdania („skrę roztlić chce próżno”, „z ponurym, na piersi zwieszonym szedł czołem”, „światła szarego blask sączy się senny”). Ten zabieg akcentuje słowa szczególnie ważne interpretacyjnie. Opis jest bardzo plastyczny, dzięki licznym epitetom („jęk szklany”, „wieczornych snów”, „dal ciemną”, „czarnej żałoby”, „chmurny dzień”, „okropną pustelnię”), podkreślające nastrój smutku i melancholii. Pojawiają się również określenia o charakterze metaforycznym („jęk szklany... płacz szklany”, „szyby w mgle mokną”, „w dal poszły przez chmurną pustynię piaszczystą”, „smutek cień kładzie na licu ich miodem”). Poeta nadał pojęciom abstrakcyjnym cechy ludzkie, zastosował personifikację snów („na próżno czekały na słońca oblicze”, „odziane w łachmany szat czarnej żałoby”). W utworze występuje szatan, mający znaczenie symboliczne, oznacza smutek, rozpacz, utratę nadziei.
Tytuł wiersza jest charakterystyczny dla liryki nastroju. Słowa „Deszcz jesienny” zawierają głoski szumiące („sz”, „cz”) i miękkie („j”, „si”), przez co przypominają onomatopeję, naśladują odgłos padającego deszczu. Jednocześnie tytuł określa porę roku, w której została umiejscowiona sytuacja liryczna. Jesień kojarzy się z chłodem, szarością, przygnębiającą pogodą. Wprowadza to czytelnika w atmosferę smutku, melancholii, towarzyszącą podmiotowi lirycznemu.
Deszcz i jego oddziaływanie na nastrój człowieka są głównymi motywami wiersza. W całym utworze najważniejszą rolę pełnią stany emocjonalne. Każdy wers ma charakter pesymistyczny, bohater utworu myśli tylko o negatywnych rzeczach. Człowiek czuje się przytłoczony swoim smutkiem, traci nadzieję na nadejście lepszych momentów. Melancholię odczuwa nie tylko bohater liryczny, w świecie przedstawionym w utworze nie ma miejsca na radość i szczęście. Rozpacz podmiotu lirycznego udzieliła się nawet szatanowi.
Wiersz rozpoczyna się strofą, która powtarza się w utworze jeszcze czterokrotnie i pełni funkcję refrenu. Podmiot liryczny wewnątrz swojego domu obserwuje monotonnie padający deszcz. W kolejnej zwrotce pojawia się obraz spersonifikowanych marzeń sennych. Naturalny porządek rzeczy został zakłócony, noc nie dobiegła końca, ponieważ dalej panuje ciemność. Mary nocne ze smutkiem snują się więc po ziemi i bezskutecznie szukają swojego miejsca. Przypominają kondukt żałobny, symbolizują brak nadziei, rozpacz, tęsknotę.
W strofie czwartej podmiot liryczny mówi więcej na temat straty, którą przeżywa. Opowiada o porzuceniu przez ważną dla niego osobę, ale jego refleksje są wymijające, udaje, że nie pamięta kto to był. Niedawno uczestniczył w pogrzebie, nie ma pewności czyim. Czuje beznadzieję, ponieważ mrok uniemożliwia bycie szczęśliwym, podmiot liryczny nie potrafił odwzajemnić uczuć osoby, która chciała go pokochać. Poeta nie ogranicza poczucia smutku tylko do bohatera utworu. Osoba mówiąca wspomina dramatyczne wydarzenia, które przez cały czas mają miejsce na świecie. Umierają żebracy, którzy nie otrzymali w porę pomocy, ludzie giną w pożarach. Płacz i rozpacz są wszechobecne.
W strofie szóstej pojawia się motyw szatana, który idzie przez ogród przed domem podmiotu lirycznego. Zmienia w pustynię wszystko dookoła, niszczy cały świat, obserwuje przerażenie cierpiących ludzi. Kwiaty zostały spalone, trawniki są pokryte kamieniami. Przeraziło to nawet samego szatana, który się rozpłakał. Wizerunek zasmuconego diabła dopełnia nastroju melancholii i beznadziei, płacze nie tylko natura i człowiek, ale nawet istota zła, której nikt nie posądza o posiadanie uczuć. Szatana można potraktować jako symbol niemoralnych ludzi, którzy w końcu zdadzą sobie sprawę z krzywd, które wyrządzają i zapłaczą nad skutkami swojego zachowania.
W utworze pojawia się również tematyka funeralna, występują korowód, żałoba, groby, pogrzeb. Rozpacz obecna na świecie ma charakter ostateczny, nadzieje na lepszą przyszłość zostały pogrzebane. Są to elementy filozofii Schopenhauera, który uznawał życie za pasmo cierpienia i porażek. Według tej koncepcji, wszystkie działania w celu zaspokojenia swoich potrzeb i ambicji skończą się upokorzeniem.
Wiersz „Deszcz jesienny” jest przykładem polskiego dekadentyzmu. Było to przekonanie o całkowitym upadku ludzkości, porzuceniu najważniejszych wartości i zasad moralnych. Dekadenci nie podejmowali prób transformacji rzeczywistości, byli bierni i zrezygnowani, całe ich istnienie wypełniał ból. Utwór jest także przykładem liryki impresjonistycznej, mającej na celu oddanie nastroju ulotnej chwili, a nie realistycznego obrazu rzeczywistości. Wiersz oddaje stan duszy podmiotu lirycznego, kładzie nacisk na nastrój i przeżycia emocjonalne.
Staramy się by nasze opracowania były wolne od błędów, te jednak się zdarzają. Jeśli widzisz błąd w tekście, zgłoś go nam wraz z linkiem. Bardzo dziękujemy.