Dekadentyzm – definicja, główne cechy, przykłady

Autor: Paulina Słoma. Ostatnia aktualizacja: 2025-03-13 17:41:13
Epoka literacka Młoda Polska
Obraz przedstawia kobietę leżącą na zielonkawej sofie ze stopami opartymi o podłogę. Z obrazu bije obraz rozleniwienia i senności.

Młoda dekadentka. Po balu, Ramón Casas, 1899

Dekadentyzm jako nurt literacki rozwinął się w ostatniej dekadzie XIX wieku. Jego genezy upatrywać należy w literaturze francuskiej. Stopniowo nurt ten, ale również obudowana na nim postawa światopoglądowa, rozwinęła się w całej Europie tamtego czasu. Dekadentyzm silnie oddziaływał na epokę Młodej Polski w polskiej literaturze.

Spis treści

Dekadentyzm – co to jest?

Dekadentyzm to postawa światopoglądowa i artystyczna, która pod koniec XIX wieku zyskała szczególną popularność. Charakteryzowała wielu bohaterów literackich tamtej epoki, a z czasem przeniknęła także do szerzej pojmowanego światopoglądu społeczeństwa. Był to nurt przepełniony pesymizmem, zwątpieniem w sens istnienia w coraz bardziej przemysłowym świecie oraz przekonaniem o nieuchronnym upadku cywilizacji, kultury i wszelkich wartości. Samo pojęcie „dekadentyzm” wywodzi się z francuskiego „décadence”, oznaczającego schyłek, upadek, rozkład. Pojawiło się ono w kontekście przełomu wieków, zwanego „fin de siècle” (fr. „koniec wieku”). Okres ten wywoływał w społeczeństwie silne poczucie zmierzchu dotychczasowego ładu, stopniowego wyczerpywania się energii kulturowej oraz moralnej erozji. W atmosferze niepokoju i dekadencji wielu ludzi zaczęło odczuwać lęk przed nadchodzącą katastrofą. Tego rodzaju refleksje często łączyły się z poczuciem niemocy wobec rzeczywistości, skrajną melancholią, hedonizmem lub ucieczką w sztukę i wyrafinowane doznania estetyczne. Dekadenckie tendencje szczególnie wyraźnie uwidoczniły się w literaturze francuskiej. Typowy bohater dekadencki był jednostką bierną, pogrążoną w melancholii i apatii, często szukającą ukojenia w sztuce, używkach lub erotyzmie. Dekadentyzm, mimo swojej pesymistycznej wymowy, odegrał istotną rolę w kulturze przełomu XIX i XX wieku. Stał się wyrazem duchowych niepokojów epoki, ale jednocześnie przyczynił się do rozwoju nowoczesnej literatury, wprowadzając nowe środki wyrazu i eksperymentalne formy artystyczne. 

Główne cechy dekadentyzmu

Dekadentyzm charakteryzował się przede wszystkim buntem wobec panujących reguł społecznych i rytmu dnia miejskich społeczności. Artyści tworzący w nurcie dekadentyzmu, w swoich utworach starali się ukazać kres wszystkich możliwości twórczych. Dekadentyzmowi patronowały takie nurty myślowe jak filozofia Schopenhauera i Nietzschego. Dużą rolę w tworzeniu się światopoglądu dekadenckiego miała stopniowa niechęć do idei pozytywistycznych. Pozorny – zdaniem dekadentów – ład, jaki charakteryzować miał epokę wcześniejszą, nie przyniósł oczekiwanych rezultatów. Dekadentyzm ideowo odrzucił wszystkie wcześniejsze postulaty – bardzo często znajdowało to wyraz w deklarowanych przez artystów odezwach, np. „w nic nie wierzę” lub „wszystko zjedzone”, co oznaczać miało wyczerpanie się wcześniejszych ideałów. Prócz poczucia pustki postawa dekadencka rozpowszechniała również twierdzenie dotyczące upadku sztuki. Wszystkie pomysły zostały już wyczerpane, wszystkie inspiracje wykorzystane. Wpływ na postawę dekadencką miało niewątpliwe przyśpieszenie rozwoju technologicznego.

Dekadent jako postać literacka i uczestnik życia społecznego

Mianem „dekadenta” określany jest człowiek, którego życie przypadło na przełom XIX i XX wieku, czas naznaczony poczuciem schyłkowości, tak zwanym „fin de siècle”. Był to okres niepokoju, przewartościowań moralnych oraz zwątpienia w dotychczasowe fundamenty cywilizacyjne. Dekadent to jednostka zagubiona, która nie potrafi odnaleźć się w świecie rządzonym przez tradycyjne zasady i normy społeczne. Towarzyszy mu poczucie niespełnienia oraz brak zaufania do dotychczasowych doktryn. Jego egzystencja jest naznaczona głębokim pesymizmem, melancholią i przekonaniem o bezsensowności istnienia. Dekadent doświadcza egzystencjalnego niepokoju. Jego skrajny indywidualizm sprawia, że dystansuje się od tłumu, często uważając się za jednostkę wyjątkową i niezdolną do odnalezienia się w konwencjonalnym świecie. W tym poczuciu wyższości nad innymi kryje się paradoks. Dekadenci, szczególnie ci zamieszkujący wielkie miasta, często oddawali się hedonistycznym rozrywkom. Szukali intensywnych doznań, które miały na chwilę zagłuszyć ich duchowe rozterki i poczucie pustki. Eksperymentowali nie tylko z używkami, ale również z konwenansami społecznymi – łamiąc powszechnie przyjęte normy, niejednokrotnie prowokowali skandaliczne sytuacje, podważali autorytety i angażowali się w niekonwencjonalne relacje miłosne. Ich życie nierzadko przebiegało w atmosferze ekscesów.

Jednak za tą pozorną ucieczką w przyjemności kryło się coś więcej – dekadenci często postrzegali sztukę jako jedyną wartość, która mogła nadać sens ich istnieniu. Szukali inspiracji w ekstrawaganckim stylu życia, pragnęli przełamywać granice estetyczne i moralne, wierząc, że tylko w doświadczeniu granicznym można odnaleźć prawdę o świecie i o samym sobie. W ich twórczości dominowały motywy śmierci, marazmu, rezygnacji i fascynacji tym, co chorobliwe i ulotne.

Dekadentyzm – literatura europejska

Wśród twórców europejskich, którzy w znaczący sposób czerpali z idei dekadentyzmu wyróżnić należy przede wszystkim dwóch poetów. Ich utwory w znaczący sposób przyczyniły się do spopularyzowania nurtu.

  • Charles Baudelaire – był czołowym przedstawicielem nurtu odrzucającego optymistyczną wizję świata. Akcentował poczucie rozkładu, kryzysu wartości oraz melancholię egzystencjalną. W jego najsłynniejszym tomie poetyckim, „Kwiaty zła”, odnaleźć można wiele utworów o mrocznej estetyce. Jednym z najbardziej kontrowersyjnych wierszy tego zbioru jest „Padlina” („Une charogne”), w którym Baudelaire przedstawia naturalistyczny, niemal szokująco dosłowny obraz rozkładu zwłok. Szczegółowy opis gnijącego ciała, pożeranego przez robactwo, stanowi wyraz konfrontacji poety z nieuchronnością śmierci i rozpadu, ale też przypomina o efemeryczności ludzkiej urody i cielesności. Wiersz ten, mimo swojej makabrycznej treści, niesie również przesłanie dotyczące sztuki – poeta sugeruje, że choć ciało podlega rozkładowi, to piękno i twórczość mogą przetrwać próbę czasu.
  • Paul Verlaine – ego twórczość charakteryzowała się nastrojowością, muzycznością oraz melancholijnym spojrzeniem na rzeczywistość. Był mistrzem subtelnych obrazów, które oddawały poczucie nieuchronnego schyłku, rozkładu wartości i kryzysu cywilizacji. W jego poezji często pojawia się motyw przemijania, egzystencjalnej melancholii i nieuchronnego kresu zarówno jednostki, jak i całych epok. Wiersz Niemoc” („Languor”), pochodzący ze zbioru „Mądrość” („Sagesse”), jest jednym z najbardziej wyrazistych przykładów tej tematyki. Otwierająca utwór fraza: "Jam Cesarstwo u schyłku wielkiego konania" stanowi klucz do zrozumienia dekadenckiego ducha utworu. Podmiot liryczny utożsamia się z imperium w stanie upadku, wyrażając głębokie poczucie znużenia i dekadencji. Przywołanie obrazu schyłkowego Cesarstwa Rzymskiego symbolizuje rozpad dawnych wartości i nadciągający kres cywilizacji. Postać podmiotu lirycznego to klasyczny dekadent – jednostka świadoma własnej wyjątkowości, ale jednocześnie pogrążona w marazmie i melancholii. Jest to wyznanie człowieka, który odczuwa bezsilność wobec nadciągającej katastrofy, ale jednocześnie dostrzega w niej pewien estetyczny urok.
  • Arthur Rimbaud – jego twórczość wywarła ogromny wpływ na literaturę. Uważał, że poeta powinien stać się „jasnowidzem” (voyant), czyli otwierać umysł na nowe doświadczenia poprzez rozszerzanie percepcji – także za pomocą szokujących doznań, w tym środków psychoaktywnych. Mimo że Rimbaud pisał poezję jedynie przez kilka lat swojej młodości, jego dzieła pozostawiły trwały ślad w literaturze. Do najważniejszych utworów należą: „Statek pijany” („Le Bateau ivre”) – poemat-symbol buntu przeciw rzeczywistości, opowiadający o dryfującej łodzi, będącej metaforą wolności i niekontrolowanego popędu do eksploracji nowych światów. „Sezon w piekle” („Une saison en enfer”) – jedyny wydany za życia Rimbauda tom, będący autoironiczną refleksją nad jego burzliwym życiem. „Iluminacje” („Illuminations”) – zbiór poetyckiej prozy, w którym Rimbaud posługuje się niezwykle obrazowym, halucynacyjnym językiem, pełnym surrealistycznych wizji.

Polscy przedstawiciele dekadentyzmu

Choć dekadentyzm rozwinął się przede wszystkim w literaturze francuskiej, inspiracje tym światopoglądem przeniknęły również do Polski. Znaczący wpływ na to miała postać Stanisława Przybyszewskiego – uczestnika tzw. cyganerii krakowskiej, który znacząco rozwinął postawę dekadencką w naszym kraju kraju. Przybyszewski był twórcą niezwykle popularnym, czytanym i posiadającym grupę oddanych wielbicieli. Do jego najpopularniejszych dzieł należy esej „Confiteor”, stanowiący manifest „sztuki dla sztuki”. Wśród innych polskich przedstawicieli nurtu dekadentyzmu wyróżnić należy takich poetów, jak:

  • Kazimierz Przerwa-Tetmajer – był jednym z czołowych poetów Młodej Polski, a jego twórczość doskonale oddawała ducha dekadentyzmu. Utworem, który zdecydowanie mieści się w nurcie dekadentyzmu jest wiersz zatytułowany „Koniec wieku XIX”. Sam tytuł wskazuje na to, że utwór mieści w sobie wszystkie obawy związane z poczuciem stopniowego rozpadu społeczeństwa, które wyczerpało swoje możliwości twórcze. Podmiot liryczny w utworze podejmuje rozważania na temat ironii losu, nieuchronności śmierci i emocji związanych z klęską i upadkiem. Poezja Tetmajera była przesiąknięta melancholią i rezygnacją, co stanowiło odzwierciedlenie nastrojów epoki. Jednocześnie, jako zwolennik estetyzmu, postrzegał sztukę jako jedyny azyl w obliczu upadku cywilizacji i wartości.
  • Jan Kasprowicz – jego zbiór „Hymny” stanowi jedno z najważniejszych dzieł Kasprowicza, w którym poeta daje wyraz swoim egzystencjalnym niepokojom oraz duchowemu rozdarciu. Posługując się podniosłą, niemal biblijną stylistyką, kreśli obraz świata pogrążonego w chaosie i zbliżającego się ku upadkowi. W wielu utworach pojawia się konflikt między Bogiem a człowiekiem. Jednym z najbardziej przejmujących utworów z tego cyklu jest „Dies irae”, którego tytuł nawiązuje do średniowiecznej sekwencji liturgicznej oznaczającej „Dzień gniewu” – dzień Sądu Ostatecznego. Kasprowicz maluje w nim obraz kataklizmu, zniszczenia i ostatecznego rozpadu wartości, który prowadzi ludzkość ku zagładzie.

Utwory, jakich głównymi bohaterami lub podmiotem lirycznym byli dekadenci, silnie związane są z emocjami towarzyszącymi ludziom, szczególnie artystom – w ostatniej dekadzie XIX wieku. Postawa dekadencka zachowała się nie tylko w literaturze, ale również w innego rodzaju osiągnięciach artystycznych, takich jak malarstwo czy utwory muzyczne. Poczucie schyłku czasu zaowocowało wykreowaniem się zupełnie nowych wymiarów sztuki, chęcią do eksperymentowania z formą i tradycją literacką.


Czytaj dalej: Oniryzm - cechy, definicja, przykłady