Młoda dekadentka. Po balu, Ramón Casas, 1899
Dekadentyzm jako nurt literacki rozwinął się w ostatniej dekadzie XIX wieku. Jego genezy upatrywać należy w literaturze francuskiej. Stopniowo nurt ten, ale również obudowana na nim postawa światopoglądowa, rozwinęła się w całej Europie tamtego czasu. Dekadentyzm silnie oddziaływał na epokę Młodej Polski w polskiej literaturze.
Spis treści
Dekadentyzm to postawa światopoglądowa i artystyczna, która pod koniec XIX wieku zyskała szczególną popularność. Charakteryzowała wielu bohaterów literackich tamtej epoki, a z czasem przeniknęła także do szerzej pojmowanego światopoglądu społeczeństwa. Był to nurt przepełniony pesymizmem, zwątpieniem w sens istnienia w coraz bardziej przemysłowym świecie oraz przekonaniem o nieuchronnym upadku cywilizacji, kultury i wszelkich wartości. Samo pojęcie „dekadentyzm” wywodzi się z francuskiego „décadence”, oznaczającego schyłek, upadek, rozkład. Pojawiło się ono w kontekście przełomu wieków, zwanego „fin de siècle” (fr. „koniec wieku”). Okres ten wywoływał w społeczeństwie silne poczucie zmierzchu dotychczasowego ładu, stopniowego wyczerpywania się energii kulturowej oraz moralnej erozji. W atmosferze niepokoju i dekadencji wielu ludzi zaczęło odczuwać lęk przed nadchodzącą katastrofą. Tego rodzaju refleksje często łączyły się z poczuciem niemocy wobec rzeczywistości, skrajną melancholią, hedonizmem lub ucieczką w sztukę i wyrafinowane doznania estetyczne. Dekadenckie tendencje szczególnie wyraźnie uwidoczniły się w literaturze francuskiej. Typowy bohater dekadencki był jednostką bierną, pogrążoną w melancholii i apatii, często szukającą ukojenia w sztuce, używkach lub erotyzmie. Dekadentyzm, mimo swojej pesymistycznej wymowy, odegrał istotną rolę w kulturze przełomu XIX i XX wieku. Stał się wyrazem duchowych niepokojów epoki, ale jednocześnie przyczynił się do rozwoju nowoczesnej literatury, wprowadzając nowe środki wyrazu i eksperymentalne formy artystyczne.
Dekadentyzm charakteryzował się przede wszystkim buntem wobec panujących reguł społecznych i rytmu dnia miejskich społeczności. Artyści tworzący w nurcie dekadentyzmu, w swoich utworach starali się ukazać kres wszystkich możliwości twórczych. Dekadentyzmowi patronowały takie nurty myślowe jak filozofia Schopenhauera i Nietzschego. Dużą rolę w tworzeniu się światopoglądu dekadenckiego miała stopniowa niechęć do idei pozytywistycznych. Pozorny – zdaniem dekadentów – ład, jaki charakteryzować miał epokę wcześniejszą, nie przyniósł oczekiwanych rezultatów. Dekadentyzm ideowo odrzucił wszystkie wcześniejsze postulaty – bardzo często znajdowało to wyraz w deklarowanych przez artystów odezwach, np. „w nic nie wierzę” lub „wszystko zjedzone”, co oznaczać miało wyczerpanie się wcześniejszych ideałów. Prócz poczucia pustki postawa dekadencka rozpowszechniała również twierdzenie dotyczące upadku sztuki. Wszystkie pomysły zostały już wyczerpane, wszystkie inspiracje wykorzystane. Wpływ na postawę dekadencką miało niewątpliwe przyśpieszenie rozwoju technologicznego.
Mianem „dekadenta” określany jest człowiek, którego życie przypadło na przełom XIX i XX wieku, czas naznaczony poczuciem schyłkowości, tak zwanym „fin de siècle”. Był to okres niepokoju, przewartościowań moralnych oraz zwątpienia w dotychczasowe fundamenty cywilizacyjne. Dekadent to jednostka zagubiona, która nie potrafi odnaleźć się w świecie rządzonym przez tradycyjne zasady i normy społeczne. Towarzyszy mu poczucie niespełnienia oraz brak zaufania do dotychczasowych doktryn. Jego egzystencja jest naznaczona głębokim pesymizmem, melancholią i przekonaniem o bezsensowności istnienia. Dekadent doświadcza egzystencjalnego niepokoju. Jego skrajny indywidualizm sprawia, że dystansuje się od tłumu, często uważając się za jednostkę wyjątkową i niezdolną do odnalezienia się w konwencjonalnym świecie. W tym poczuciu wyższości nad innymi kryje się paradoks. Dekadenci, szczególnie ci zamieszkujący wielkie miasta, często oddawali się hedonistycznym rozrywkom. Szukali intensywnych doznań, które miały na chwilę zagłuszyć ich duchowe rozterki i poczucie pustki. Eksperymentowali nie tylko z używkami, ale również z konwenansami społecznymi – łamiąc powszechnie przyjęte normy, niejednokrotnie prowokowali skandaliczne sytuacje, podważali autorytety i angażowali się w niekonwencjonalne relacje miłosne. Ich życie nierzadko przebiegało w atmosferze ekscesów.
Jednak za tą pozorną ucieczką w przyjemności kryło się coś więcej – dekadenci często postrzegali sztukę jako jedyną wartość, która mogła nadać sens ich istnieniu. Szukali inspiracji w ekstrawaganckim stylu życia, pragnęli przełamywać granice estetyczne i moralne, wierząc, że tylko w doświadczeniu granicznym można odnaleźć prawdę o świecie i o samym sobie. W ich twórczości dominowały motywy śmierci, marazmu, rezygnacji i fascynacji tym, co chorobliwe i ulotne.
Wśród twórców europejskich, którzy w znaczący sposób czerpali z idei dekadentyzmu wyróżnić należy przede wszystkim dwóch poetów. Ich utwory w znaczący sposób przyczyniły się do spopularyzowania nurtu.
Choć dekadentyzm rozwinął się przede wszystkim w literaturze francuskiej, inspiracje tym światopoglądem przeniknęły również do Polski. Znaczący wpływ na to miała postać Stanisława Przybyszewskiego – uczestnika tzw. cyganerii krakowskiej, który znacząco rozwinął postawę dekadencką w naszym kraju kraju. Przybyszewski był twórcą niezwykle popularnym, czytanym i posiadającym grupę oddanych wielbicieli. Do jego najpopularniejszych dzieł należy esej „Confiteor”, stanowiący manifest „sztuki dla sztuki”. Wśród innych polskich przedstawicieli nurtu dekadentyzmu wyróżnić należy takich poetów, jak:
Utwory, jakich głównymi bohaterami lub podmiotem lirycznym byli dekadenci, silnie związane są z emocjami towarzyszącymi ludziom, szczególnie artystom – w ostatniej dekadzie XIX wieku. Postawa dekadencka zachowała się nie tylko w literaturze, ale również w innego rodzaju osiągnięciach artystycznych, takich jak malarstwo czy utwory muzyczne. Poczucie schyłku czasu zaowocowało wykreowaniem się zupełnie nowych wymiarów sztuki, chęcią do eksperymentowania z formą i tradycją literacką.