Szaleństwo często opisywane jest jako zespół majaków i urojeń, które występują same z siebie lub pod wpływem tragicznego, straszliwego doświadczenia, jakiemu poddany został człowiek. Człowiek szalony opisywany jest jako ktoś niebezpieczny, nieprzewidywalny, groźny dla siebie i dla otoczenia. Motyw szaleństwa jest często wykorzystywany przez twórców w literaturze. Obdarzają oni nim bohaterów ciężko doświadczonych przez los lub takich, którzy popełnili zbrodnię, która dręczy ich sumienia. Szaleństwo często przedstawiane jest w literaturze jako utrata zdrowych zmysłów czy majaczenie, bohaterowie tacy nie mogą też zaznać w swoim życiu spokoju. Szaleńcy bywali także określani jako osoby, które wiedzą i dostrzegają więcej, cechują się także większą wrażliwością na otaczającą ich rzeczywistość.
Bohater Szekspira początkowo jest zdrowy i w pełni władz umysłowych. Popełnia on jednak zbrodnię w wyniku wróżby otrzymanej od trzech wiedźm. Makbet zabija swojego króla Dunkana i od tego momentu zaczyna on kroczyć ścieżką szaleństwa. Popełnione morderstwo odbiera mu spokój ducha, nie pozwala cieszyć się życiem i sprawia, że Makbet zaczyna popadać w paranoję. Wydaje mu się, że wszędzie widzi zagrożenie i wrogów, którzy tylko czekają, by odebrać mu tron, tak jak on wyrwał go poprzedniemu władcy. Makbet zaczyna także doświadczać halucynacji i majaków, a także prześladują go koszmary senne. Podobny los spotyka jego żonę - wspólniczkę w zbrodni, która go namówiła do jej popełnienia. W końcu oboje popadają w szaleństwo, z którego nie ma już powrotu. Popełnione przez Makbeta morderstwo na zawsze odebrało im czyste sumienia i spokój ducha. Jedynym wybawieniem od tego obłędu jest dla nich obojga śmierć. Motyw szaleństwa jest więc w dramacie Szekspira karą za popełnione grzechy. Gdyby nie one, obłęd nie dotknąłby Makbeta i jego żony.
W balladzie “Romantyczność” za obłąkaną i szaloną uważana jest Karusia - dziewczyna, która wciąż kontaktuje się ze swoim ukochanym, pomimo jego śmierci. Cała okoliczna społeczność jest przekonana, że ogromne nieszczęście odebrało dziewczynie rozum, dlatego utrzymuje ona, że widzi i rozmawia ona ze swoim zmarłym Jasiem. Budzi ona głęboką litość w ludziach, nikt nie potrafi im pomóc. Okazuje się, że szaleństwo Karusi jest nim, tylko gdy patrzy się na nie przez pryzmat “szkiełka i oka mędrca”. Gdy natomiast ujrzy się tę sprawę z perspektywy serca i uwierzy w niemożliwe, to okazuje się, że rozmowy ze zmarłym ukochanym to nie objaw obłędu, tylko miłości tak silnej, że pokonała ona śmierć. Nawet ona nie powstrzymała Jasia przed powrotem do Karusi, czekającej na niego i tęskniącej. Szaleństwo jest tu więc kwestią światopoglądu i przyjętej perspektywy widzenia świata. gdy uwierzy się, że istnieje coś więcej niż tylko to, co jest możliwe do zbadania zmysłami, to może się okazać, że to, co było brane za obłęd, jest po prostu manifestacją istnienia spraw związanych z metafizyką, przerastających zwykłe, zmysłowe doświadczenie człowieka. Motyw szaleństwa został przez Mickiewicza użyty do podjęcia polemiki z poprzednim pokoleniem twórców, kierujących się racjonalnością i rozsądkiem.
Sienkiewicz w powieści “Quo vadis” sportretował szalonego władcę imperium - cesarza Nerona. Jest on przez wszystkich uważany za człowieka obłąkanego, groźnego i nieprzewidywalnego. Spędzał on większość swojego życia na rozpuście i zażywaniu licznych rozkoszy, potrafił on jednak cieszyć się też z cierpienia zadawanego innym ludziom, zwłaszcza niżej postawionym od niego. Poddani obawiali się jego oraz jego nieobliczalnych kaprysów. Neron marzył o ich uwielbieniu, a także o sławie, nie był jednak w stanie ich zdobyć, co podsycało jego szaleństwo. Jednym z ostatecznych objawów utraty zdrowych zmysłów przez Nerona był rozkaz podpalenia Rzymu. W jego wyniku życie i dobytek utraciło wielu ludzi, a Neron zrobił to, by zdobyć natchnienie do stworzenia kolejnego dzieła. Tym portretem Sienkiewicz pokazał, jak groźni są szaleńcy, którzy jakimś sposobem zdobyli władzę i których nikt nie powstrzymał przed jej wykorzystaniem. Jest to także motyw szaleństwa niepowstrzymanego, takiego, które może się swobodnie rozwijać, ponieważ nikt nie jest w stanie postawić Neronowi granic - jest on przecież władcą imperium.
W “Granicy” motyw szaleństwa Justyny Bogutówny motywowany jest jej traumatycznymi przeżyciami oraz wzgardzoną miłością. Justyna była kochanką Zenona Ziembiewicza, który równocześnie żył w szczęśliwej rodzinie z żoną i z dzieckiem. W pewnym momencie rozwoju jego kariery uznał, że nie przystoi mu romans ze służącą, porzucił więc Justynę. Dodatkowo namówił ją jeszcze do przeprowadzenia aborcji. Justyna, dla której było to przeżycie traumatyczne, nie mogła się pogodzić z odrzuceniem jej przez Zenona. Dziewczyna zaczęła chorować na depresję, całymi dniami leżała i płakała, nie była w stanie zająć się swoimi obowiązkami. Gdy zaczęło dopadać ją szaleństwo, słyszała głosy, które namawiały ją do zamordowania byłego kochanka. Wreszcie Justyna nie miała siły się bronić. pewnego dnia wstała i udała się do miejsca, w którym Zenon pracował. pod wpływem obłędu oblała mu twarz żrącym kwasem. Motyw szaleństwa w “Granicy” łączy się więc z nieszczęśliwą miłością oraz zemstą. Justynę spotkało zbyt wiele nieszczęść w krótkim czasie, by mogła ona pozostać przy zdrowych zmysłach, Nie otrzymała ona także od nikogo wsparcia i pomocy. Jest to przejmujący obraz kobiety niechcianej, której szaleństwo było efektem tego, jak traktowali ją inni ludzie, których spotkała w swoim życiu.
Motyw szaleństwa obecny jest w dziełach wszystkich epok literackich: