Rycerz to archetyp postaci, który mocno odcisnął się w kulturze europejskiej. Kojarzony z honorowym wojownikiem postępującym zgodnie z zasadami etosu i broniącym wiary, pozostał obecny jako motyw literacki w kolejnych epokach.
Rycerz najczęściej kojarzy się średniowiecznym wojownikiem chrześcijańskim, walczącym konno w zbroi i żyjącym wedle ustalonego etosu. Literacki obraz rycerza odpowiada mniej więcej tej wizji, przy czym najważniejszym staje się wyżej wspomniany etos rycerski.
Przekracza on tym samym wizję ciężkozbrojnego wojownika, stając dla Europejczyka transcendentnym symbolem prawości i stawania w obronie idei.
Z rycerzami będą więc porównywani w literaturze bohaterowie deklarujący przywiązanie do zasad, walczący za słuszną sprawę - wiarę, honor, najsłabszych. Cechy rycerskie i heroizm idą w parze. Bohater o cechach rycerza musi stawiać wyżej ideały, niż własne życie.
Cnoty rycerskie literatura przypisze bohaterom, których szlachetność pragnie podkreślić. Nie będą to przy tym stricte wojownicy. Stawanie przeciwko szeroko pojętemu złu i zachowanie zasad w obliczu niesprzyjających wydarzeń również wiążą bohatera z rycerzem.
Na łamach „Iliady” można znaleźć postaci, które realizują wiele z archetypu rycerza. Najmocniej odpowiada mu Hektor - książę trojański, starszy syn króla Priama. Znany ze swojej odwagi oraz szlachetności, dobrowolnie staje do walki z niepokonanym Achillesem. Chociaż wie, że najpewniej zginie, musi tak uczynić. Od tego zależy bowiem jego honor i morale broniącego się miasta.
Bohaterowie eposu Homera nie byli stricte rycerzami, a herosami - obdarzonymi półboską mocą wojownikami, którzy dokonują wielkich czynów. Należy jednak zauważyć, że starożytne rozumienie heroizmu i homerycka wizja wojownika leży u podstaw tego, co w średniowieczu przeistoczy się w etos rycerski.
Ten średniowieczny utwór należy do gatunku zwanego „chansons de geste” - pieśni o czynach. Należące do kręgu kultury dworskiej dzieła, opisywały chwalebne dokonania rycerzy. Przedstawieni tam bohaterowie stanowili ideały rycerskości, a ich kodeks postępowania ukształtował średniowieczny etos rycerski.
Tytułowy Roland to bratanek, a zarazem jeden z parów Karola Wielkiego - cesarza Francji. Zostaje mu powierzone zadanie dowodzenia tylną strażą wojsk najeżdżających muzułmańską Hiszpanię (Andaluzję). Podczas przeprawy przez wąwóz Roncevaux siły chrześcijan wpadają w zasadzkę. Roland decyduje się stawić czoła muzułmanom i nie wzywa na pomoc cesarza. Ginie chwalebną śmiercią, zgodną z wyobrażeniami ars moriendi (sztuki chrześcijańskiego umierania).
Dzielny i bezkompromisowy Roland stanie się w przyszłości sztandarowym przykładem rycerza idealnego, a odwołania do tej postaci można odnaleźć na przestrzeni kolejnych epok literackich.
Renesansowy epos rycerski dziejący się w czasach pierwszej wyprawy krzyżowej.
Torquado Tasso podkreśla w nim wzniosłość czynu rycerskiego, polegającą na służeniu idei. Działają oni zgodnie z przyjętym etosem, zachowując zasady honorowej walki czy szacunku do dobrze urodzonych dam.
Intencje rycerzy również pozostają szlachetne. Tossado przedstawia krzyżowców jako obrońców jedynie słusznej wiary chrześcijańskiej, stawiających czoła zwiedzionym przez diabła muzułmanom.
Powieść będąca satyrą na literaturę rycerską. Oszalały od nadmiernego czytania książek rycerskich szlachcic postanawia zostać błędnym rycerzem. Przezywa swoją wynędzniałą szkapę Rosynantem, czyści zbroję po przodkach i dobiera giermka – chłopa Szanczo Pansę. Tak wyposażony wyrusza na trakt, poszukując godnej rycerza przygody. W jej trakcie przyjdzie mu zmierzyć się z wiatrakami, które weźmie za olbrzymy, zasiąść w zamku będącym karczmą i napaść na armię owiec.
Powieść poetycka podejmuje rozważania na temat dopuszczalnych sposobów walki z zaborcą. W czasie jej powstanie podejmowano gorące dysputy, czy godzi się używać podstępu i zdrady na rzecz odzyskania niepodległości. Mickiewicz przedstawia tragiczną postać Litwina Waltera Alfa, który dla ocalenia narodu wnika w szeregi Zakonu Krzyżackiego i zdradą doprowadza do klęski silniejszego przeciwnika. Jego czyn ma jednak swoją cenę – honorowy rycerz nie może znieść niegodziwości własnego postępowania, traci jedyną miłość i ostatecznie życie z rąk zakonników.
Co znamienne, Mickiewicz rozpoczyna swoje dzieło cytatem z „Księcia” Machiavellego: „Macie bowiem wiedzieć, że są dwa sposoby walki… trzeba być lisem i lwem”.
Postawa Konrada Wallenroda da początek całemu typowi bohatera romantycznego, który z pobudek patriotycznych będzie w stanie poświęcić honor i miłość. Od jego imienia archetyp ten nazywamy wallenrodycznym.
Powieść rozgrywa się w XV wiecznej Polsce, na tle konfliktu z Zakonem Krzyżackim. Sienkiewicz ukazuje wiele elementów rycerskiego życia oraz związanej z nim kultury dworskiej. Konfrontuje przy tym wyznających etos rycerzy polskich i zakłamanych Krzyżaków. Ci drudzy jedynie deklarują przywiązanie do zasad oraz nakazów wiary chrześcijańskiej, łamiąc je kiedy im to wygodne.
Na szczególną uwagę zasługuje postawa Zbyszka z Bogdańca - głównego bohatera. Nieco naiwny chłopak mocno wierzy w etos rycerski i stara się nim żyć, nawet jeżeli wielokrotnie naraża go to na niebezpieczeństwo.
Pośród pojawiających się w bronowickiej chacie Postaci Dramatu jest Rycerz. Objawiający się Poecie byt łatwo skojarzyć z postacią Zawiszy Czarnego z Grabowa - polskiego wzoru rycerskości.
Jako postać, Rycerz uosabia honor, męstwo i patriotyzm Polaków. Jest również zwiastunem minionej chwały. Ukazując się w straszliwej formie Poecie pragnie przekazać mu sens jego powołania - budzenie wielkości w narodzie poprzez poezję. Można więc nazwać Rycerza również wcieleniem dawnych wielkich ideałów, które poezja powinna przekazywać potomnym.
Wiersz porównuje los ludzi pokolenia II wojny światowej z wyobrażeniem średniowiecznego rycerza. Ukazani są oni jako szlachetni obrońcy uciśnionych, przemierzający na koniach świat wojownicy w lśniących zbrojach.
Baczyński widzi siebie i swoje pokolenie jako rycerzy, jednak nie wyidealizowanych obrońców słabszych. Chociaż stawiają oni czoła złu, ich orężem przeciwko ciemności jest nie miecz, a miłość. Chociaż słabi i skazani na zniszczenie przez silniejszego wroga, nadal wierzą w swoje ideały i niczym rycerze kontynuują walkę.
Wiersz stanowi poetycki opis miniatury - scenki rodzajowej ze średniowiecznego manuskryptu. Pośród orszaku książęcego, prócz dwórek i paziów obecni są również rycerze. Szymborska ukazuje ich tak jak resztę miniatury, jako postaci wyidealizowane. Każdy z nich to człowiek o potężnej posturze i malującej się na twarzy potędze. Niosą ich zaś równie szlachetne rumaki.
Rycerz urasta w wierszu do typowego elementu średniowiecznego świata - jednego z symboli okresu. Wedle podmiotu lirycznego należy jednak pamiętać, że jest to element wyidealizowany, nie zaś prawda historyczna.